साँच्चैका जनकवि केवलपुरे किसान – मातृका पोखरेल

केवलपुरे किसानसँग भेट भएको पनि अढाइ दशक पुग्न लागिसकेछ । २०४४÷४५ सालतिरको कुरा हो । त्यसबेला एउटा साहित्यिक पत्रिकाले केवलपुरे किसानको एउटा अन्तर्वार्ता प्रकाशित गरेको थियो । त्यसबेला त्यो अन्तर्वार्तानिकै चर्चित थियो । सायद त्यो साहित्यिक पत्रिका ‘लहर’ हुनुपर्छ । त्यो अन्तर्वार्ता बढो रोचक थियो । सबै प्रश्नका उत्तरहरु कवितामै दिइएका थिए । म भर्खरभर्खर स्नातक पढ्न काठमाण्डू आएको थिएँ । महाभारत, रामायणका श्लोकहरुबाट प्रभावित भएको मलाई केवलपुरे किसानको त्यो कवितात्मक अन्तर्वार्ताले निकै रोमाञ्चित बनाएको थियो । मैले त्यसलाई कण्ठस्थ बनाएको थिएँ । अन्तर्वार्ताको उत्तर यसरी सुरु भएको थियो :

नौवटा प्रश्न सोधेको मलाई निकै दिन भएछ

जवाफ दिन्छु भन्दैमा पनि महिनौ गएछ

हुर्काउने मलाई केवलपुर डाँडो आजै नि उस्तै छ

गाउँको साहू खोजेर दाउ गरिब चुस्तै छ

चीललाई ख्वायो मासु कस्तो रैछ काठो

थाहा पाइनस्, ल्वाँठे बाहुन मै हुँ भन्थिस् बाठो

पाकशालाबाट म निकालिँदा काशीमा प¥यो बास

काशीमा पनि झ्याउरेले मलाई छोडेन खसोखास

यस्तैयस्तै थियो उहाँले त्यसबेला दिएको कवितात्मक अन्तर्वार्ता । त्यो अन्तर्वार्ताबाट उहाँको जीवन पूरै बुझ्न सकिन्थ्यो । मन परेको कविता कण्ठ हुन्थ्यो मलाई । यो पनि त्यसै गरी कण्ठ भयो ।

केवलपुरे किसानलाई देख्नुअगाडि नै म उहाँका कविताको ‘फ्यान’ भइसकेको थिएँ । साहित्य–सन्ध्याको एउटा कार्यक्रममा उहाँलाई देख्ने मौका जु¥यो । मञ्चमा उहाँलगायत अरु पनि साहित्यिक व्यक्तिहरु हुनुहुन्थ्यो । युद्धप्रसाद मिश्र, पारिजात, मोदनाथ प्रश्रित, रामचन्द्र भट्टराई आदिआदि । पारिजात दिदीलाई म पहिले नै चिन्दथेँ । त्यसबेला त्यो कार्यक्रममा कविताजस्तो  थियो उहाँको अभिव्यक्ति पनि त्यस्तै मिठासपूर्ण थियो । केवलपुरे किसान आएको साहित्य सन्ध्या खुब जम्थ्यो त्यसपछिका दिनहरुमा पनि । उहाँ नआएको कार्यक्रममा अलिक खल्लो लाग्थ्यो । उहाँका रचनाहरु म खोजीखोजी पढ्थेँ ।

दुई हजार छ सालको फागुन हो मैना

तेइस गते बिहीबार तिथि थाहा छैन

हलो जोत्न हुन्छ भन्दै गोरु मैले नारेँ

लामीडाँडा केवलपुरमा दिउँसै रात पारेँ

हल्लाखल्ला ठूलो चल्यो धादिङ जिल्लाभरि

पुरेत र पण्डित मलाई हेर्थे आँखा तरी

देवीप्रसाद उल्लू रैछ भन्थे बडा ठालु

बाहुन भै हलो जोत्ने बाँदर हो कि भालु

उहाँको यो कविता र जीवनयात्राले मलाई भित्रैदेखि छोयो । धेरै छुनका पछाडि पनि एउटा कारण थियो । म सानै छँदाको एउटा घटना हो यो । त्यो कारणले पनि होला उहाँको यो कविता मलाई बिछट्टै मन पथ्र्यो । त्यो घटनाको सम्झना अहिले पनि मलाई बारम्बार आइरहन्छ । साथीहरुसँग खेल्दै जाँदा एक दिन मगर बाले जोतिरहेको ठाउँमा पुगिएछ । उहाँ हाम्रो घरको हली हुनुहुन्थ्यो । हामी खेल्दै त्यहाँ पुग्दा नारिरहेको हलगोरुलाई बारीमै रोकेर मगरबा डिलमा बसेर कोदाको भुक्के रोटी खाइरहनुभएको थियो । मैले कुद्दै गएर अनौ समातेछु र गोरुलाई धपाएछु । मगरबा कुद्दै आएर ‘ल बाहुन नानी आजदेखि तिम्रो जात गयो, अबदेखितिमी हामीजस्तै भयौ’ भन्नुभयो र अनौ आफ्नो हातले समात्नुभयो । म त आतङ्कित भएँभएँ मसँग खेल्न आएका साथीहरु पनि खुबै डराए । खेल्न आएका अरु साथीहरुलाई पनि यसको जात गयो भन्ने लागेछ । म खुबै रोएँ । मसँगसँगै मेरा साथीहरु पनि रोए । हाम्रा छेउमा फेरि मगरबा आएर ‘कसैलाई पनि नभन्नू, कसैले पनि थाहा नपाएपछि जात जाँदैन’ भनेर सम्झाउनुभयो । हामीले पनि साँच्चैजस्तो ठान्यौँ । मेरो बालमस्तिष्कमा त्यसबेला त्यो घटनाले ठूलो प्रभाव पारेको थियो । मैले बिस्तारैबिस्तारै थाहा पाएँ– त्यो ठाउँमा बाहुनहरुले हलो जोत्न थालेको पनि धेरै भएको रहेनछ । कट्टर ब्राह्मण वा पुरेत पण्डितले त्यसबेलासम्म पनि हलो जोत्दैनथे । केवलपुरे किसानको हलोकाण्डको यो कविताले मलाई निक्कै प्रभाव छाडेको थियो ।

साहित्यिक जगत्सँगको मेरो सम्बन्ध विस्तारै बढ्दै गयो । ‘वेदना’ पत्रिका हुँदै साहित्यकार रुद्र खरेल र प्रगतिशील लेखक सङ्घको माध्यमबाट केवलपुरे किसानसँगको घनिष्टता बढ्दै गयो । फुर्सद भएका बिदाका दिनहरुमा साहित्यकार रुद्र खरेलसँग अग्रज पुस्ताका साहित्यकारहरुकहाँ जाने अघोषित चलनजस्तै बनेको थियो । त्यही सिलसिलामा धेरैपटक भवानी घिमिरे, श्यामप्रसाद शर्मा, केवलपुरे किसान, आनन्ददेव भट्ट, गोविन्द भट्ट आदिकहाँ पुगिन्थ्यो । भेट नभएको धेरै भएको थियो भने केवलपुरे किसान टेलिफोन गरेरै बोलाउनुहुन्थ्यो ।

केवलपुरे किसान साँच्चै जनकवि हुनुहुन्थ्यो । उदयपुरका पुराना कम्युनिस्ट कार्यकर्ता गौरबहादुर देवकोटा एकदिन मेरो कोठामा आउनुभएको थियो । सायद त्यो शनिबारको दिन परेको थियो । प्रज्ञा भवनको सानो हलमा त्यस दिन कुनै साहित्यिक समारोहको आयोजना हुँदै थियो । किसान दाइ त्यो कार्यक्रमको प्रमुख अतिथि हुनुहुन्थ्यो । म र देवकोटाजी त्यो कार्यक्रममा पुगेका थियौँ । किसान दाइको कविताहरुसहितको मन्तव्य सकिएपछि देवकोटाजीको उदयपुरका गाउँवस्तीमा उहाँलाई पु¥याउन सके हुन्थ्यो भने र कार्यक्रम सकिएपछि उहाँसँगै प्रस्ताव राख्नुभएको थियो । यो एउटा सानो उदाहरणमात्र हो । साँच्चैको जनबोलीमा उहाँले आफ्ना रचनाहरु सिर्जना गर्नुहुन्थ्यो र अरुसँग पनि त्यस्तै आग्रह गर्नुहुन्थ्यो । २०४८ सालको चैत्र महिनाको ‘जनता’ पत्रिकामा युद्धप्रसाद मिश्रको सम्झनामा श्रद्धाञ्जलीस्वरुप किसान दाइको एउटा कविता प्रकाशित भएको थियो । उहाँले मिश्रको श्रद्धाञ्जलीमा लेखिएको त्यो कवितामा मिश्रज्यूका कविताको भाषामा सरलताको कमी रहेको प्रसङ्ग उठाउनुभएको थियो ।

भाषाचाहिँ अली सरल भइदिए सुनमा सुगन्धै हुने

गाउँका सब ती किसानहरुको यस्तै गुनासो सुनेँ

केही सत्य भनेर घोटिन पुगेँ साँचा रहेछन् कुरा

तिम्रा ती कविता पढून अघि बढ्न भञ्ज्याङ लेक टाकुरा

मिश्रज्यूको श्रद्धाञ्जलीमा लेखिएको कवितामा पनि उहाँको यस्तो आग्रह थियो । यसले पनि साहित्य जनताले बुझ्ने र ग्रहण गर्न सक्ने हुनुपर्छ भन्ने उहाँको प्रष्ट मान्यता रहेको बुझिन्छ ।

पछिल्लो समयमा अस्पतालबाट घर लगेपछि उहाँसँग मेरो भेट भएको थिएन । एक दिन बिहान गोरखापत्र संस्थानका तत्कालीन अध्यक्ष एवम् साहित्यकार हरिगोविन्द लुइँटेलले ‘आज केवलपुरे किसानलाई भेट्न जाऊँ’ भनेर टेलिफोन गर्नुभयो । शनिबारको दिन थियो । म पनि अत्यन्त खुसी भएँ । हरिगोविन्द लुइँटेल, नरनाथ लुइँटेल र म उहाँको घर ललितपुरको हात्तीवन पुगेका थियौँ ।

त्यसबेला केवलपुरे किसान शारीरिक रुपले निकै अस्वस्थ हुनुहुन्थ्यो । तर उहाँ आफ्नो स्वभावअनुसार हामीलाई स्वागत गर्न बाहिर गेटमै आइपुग्नुभयो र कविताबाटै हामीलाई स्वागत गर्नुभयो ।

झगडाले सीमा नाघ्यो देशै अन्त दगुर्छ कि

यो देशको सगरमाथा अर्कैले पो भकुर्छ कि ।

यसो भन्दै आफ्नो स्वभावअनुसार जिब्रो निकाल्दै हाँस्नुभयो उहाँ । त्यसबेला पनि उहाँलाई देशकै चिन्ता थियो । देशका, राजनीतिका, साहित्यका, राष्ट्रियताका धेरैधेरै कुराहरु भए त्यसबेला । राजनेताहरु स्खलित हुँदै गएको चर्चाहरु भए । नेताहरुप्रति जनताको विश्वास घटिरहेको कुरा गर्नुभयो किसान दाइले । गोरखापत्रका लागि एउटा अन्तर्वार्ता लियौँ हामीले । हिँड्ने बेलामा उहाँले हामीलाई बाहिर गेटसम्मै आएर बिदा गर्नुभयो त्यसैगरी–

जखमले बोको भरखरै फुको लौरोले छेकौंला

कालले भाँजो हालेन भने म फेरि भेटौंला ।

साँच्चै, त्यसपछि उहाँलाई कालले भाँजो हालिहाल्यो । उहाँसँग मेरो अन्तिम भेट पनि त्यही रहेछ । दसैँ बिदामा उदयपुर गएको बेलामा उहाँको निधन भएको खबर गाउँमै सुनेँ ।

केवलपुरे किसानकै शब्दमा उहाँ कुनै पनि कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य हुनुहुन्नथियो । तर विचार र क्रान्तिप्रतिको प्रतिबद्धता धेरै माथिल्लो थियो उहाँको । केवलपुरे किसान साँच्चै जनताका कवि हुनुहुन्थ्यो । उहाँका समकालीनहरु थुप्रैले आपूmलाई बेचे र महलको सुख सयलमा डुबे । तर उहाँले त्यसो गर्नु भएन । उहाँलाई पनि त्यो अवसर प्राप्त थियो । आफ्ना विवेक र इमानदारितालाई नबेचिकन प्रतिबद्ध जीवन बाँचेर उहाँले नयाँ पुस्तालाई सुन्दर बाटो देखाइदिनुभएको छ । केवलपुरे किसानबाट नयाँ पुस्ताले सिक्ने महत्वपूर्ण कुरा यही हो । विचारको प्रवाहमा उहाँ कहिल्यै पनि विचलित हुनुभएन । केवलपुर गाउँमा जन्मेको कारणले उहाँ केवलपुरे हुनुभयो । किसानहरुप्रति पक्षधरता व्यक्त गर्न किसान उपनाम थप्नुभयो । नामबाट नै उहाँले जन्मभूमिप्रतिको आस्था र वर्गीय पक्षधरता जाहेर गर्नुभएको छ ।

किसानका सिर्जनामा जागरणको एउटा चेतना भेट्टाइन्छ । त्यो चेतनाले जहिले पनि हामीलाई इमानदार र कर्तव्यप्रति प्रतिबद्ध बन्ने प्रेरणा दिइरहन्छ ।

केवलपुरे किसान अब हाम्रा बीचमा रहनुभएन । तर, उहाँका कृतिहरुले धेरै लामो कालसम्म हामी र हाम्रा सन्ततिका मस्तिष्कहरुलाई चेतना सम्पन्न बनाउने प्रयत्न गरिरहनेछन् । साँच्चै जनताका प्रिय कवि केवलपुरे किसानलाई पुनः श्रद्धाञ्जली व्यक्त गर्दछु ।