समीक्षाका अनेक अर्थ , आशय र आकार एवम् बान्की हुन सक्छन् । तर समीक्षाका नाममा गरिने बनावटी भक्ति र प्रशस्तिप्रति मेरो सख्त विमति छ । यो भनेको लुकाएर पनि नलुक्ने बैगुनी स्वभाव हो । स्रष्टाका आफ्नै आग्रह हुन्छन् , पाठकका आफ्नै आग्रह अनि कनीकुथी समीक्षा गरी टोपल्ने समीक्षकका पनि आफ्नै आग्रह हुने नै भए, हुन्छन् । सबैजसो स्रष्टा चाहन्छन् – आफू र आफ्ना सिर्जनाका बारेमा गरिएको टिप्पणीमा कहीँ कतै घोचपेच नहोस्, उचनीच नहोस् र चसचसी घोच्ने टर्रा वचनवाण नहोऊन् । प्रत्येक शब्द र वाक्य अनि प्रत्येक पङ्क्ति सुकिला–मुकिला र बान्की परेका होऊन्, लरक्क परेका लोभलाग्दा होऊन् । आफू र आफ्नो कृतिबारेको समीक्षाका पाना पल्टाउँदै र पढ्दै जाँदा मनै बहलाउने पिरामिड बनोस् । स्रष्टाको मनोविज्ञान र समीक्षकको वस्तुतथ्यात्मक ज्ञानका बिचमा अनौठो वैपरित्य हुन्छ । यस्तो वैपरित्य र विषमताका बिचमा समदूरी निर्माण गर्ने काममा समीक्षक मात्रै खरो उत्रन सक्छ भन्ने मलाई लाग्दैन बरु स्रष्टा र द्रष्टा दुवैमा सत्यको अन्वेषण गर्ने विवेकको खाँचो छ भन्ने लाग्छ । यसो भए तापनि स्रष्टाको मनोविज्ञानलाई धुरी बनाएर समीक्षा गर्ने हाम्रो उहिलेदेखिको परम्परा यथावत् छ, चलन चल्ती नै यस्तै । एकातिर परम्पराबाट प्रताडित हुनु पर्ने पीडा अनि अर्कोतिर सावधानीपूर्वक टीकाटिप्पणी गर्दा पनि अनायास आइपर्ने सङ्कट र सास्ती अनन्त छन् । यी सब तथ्यबारे ज्ञातव्य हुँदाहुँदै पनि सङ्कटको भूमरीमा हेल्लिनु नै आफ्नो धर्म हो भन्ठानेर स्रष्टा मातृका पोखरेलको घाम झुल्किनुअघि कथा सङ्ग्रहमा छिपछिपे दृष्टि लगाएर यसका अन्तरकुन्तरमा विचरण गर्ने आँट गर्दै छु ।
सायद प्रस्तुत कथा सङ्ग्रह प्रकाशित हुनु भन्दा केही समयअघिको कुरा हो, साथीहरु बिचको गफगाफका क्रममा मैले ‘मातृका पोखरेल कवि भन्दा बढी कथाकार बन्ने खतरा बढ्दो छ’ भन्ने टिप्पणी गरेको थिएँ । म यतिबेला त्यो ठट्टेउलो टिप्पणी मात्र नभएर सत्य नै थियो भन्ने निष्कर्षमा पुगेको छ । मैले यसो भनिरहँदा कवि मातृका पोखरेलप्रति अन्याय हुन सक्ला तर साँचो कुरा बोल्नु न्याय सङ्गत नै ठहर्छ । यसअघि प्रकाशित भएको संत्रस्त आँखाहरु (२०६१) र अहिले प्रकाशनमा आएको घाम झुल्किनुअघि (२०६७) नामक दुई कथा सङ्ग्रहलाई साक्षी राखेर यसो भनिरहँदा अर्घेल्याइँ हुन्छ जस्तो मलाई लाग्दैन । जीवन सङ्घर्षको यात्रामा हेलिंदै गर्दाका अनुभूतिलाई कथाकलामा सजाउने सीप र सामथ्र्य मातृका पोखरेलमा देख्न सकिन्छ र त्यस्तो सीप उत्तरोत्तर परिष्कृत हुँदो छ । कथाकार मातृका पोखरेलले वर्गीय विषमता र अन्तरविरोध अनि युगीन सामाजिक जीवनका परिवेशका कुनाकाप्चामा निरीक्षण गर्दै जाँदा प्राप्त भएका अनुभूतिलाई संश्लेषित गरेर कथात्मक बान्की दिएका छन् । तर वर्ग सङ्घर्षका घात–प्रतिघातलाई कथाकलामा सजाउने काम भने न्यून रुपमा मात्रै भएको छ। यसो भन्नुको तात्पर्य हो – कथाकार मातृका पोखरेलले जनयुद्धको तुफानी यात्रा अनि त्यस क््रmममा घटित त्याग र उत्सर्गका कीर्तिमानी घटनालाई आफ्ना कथामा सजाउन सकेका छैनन् । यद्यपि जनहत्या र राज्यआतङ्कको चित्रण भने उनका कथामा भएको छ ।
मानव जातिको इतिहास भन्नु नै वर्ग सङ्घर्षको इतिहास हुनाले वर्ग सङ्घर्ष र सामाजिक जीवनका घात–प्रतिघातसँग कथाको नजिकको साइनो हुन्छ । यस अर्थमा सामाजिक सम्पृक्तताका दृष्टिले कथा सर्वाधिक लोकप्रिय विधा हो, पाठकीय रुचिको विधा हो । कथा मार्फत मानव इतिहास, मानवीय क्रियाकलाप, मानवीय संस्कृति, वर्ग सङ्घर्ष तथा जीवनका वैविध्यको कलात्मक पुनःसिर्जन हुन्छ । अझ यसो भनौँ कथा मार्फत मानवीय जीवनका विभिन्न आयामलाई सूक्ष्म रुपले निहार्न र छाम्न सकिन्छ । त्यसै गरी वर्गीय विषमतायुक्त समाजका अन्तरविरोध र वैपरित्य एवम् तिनै वैपरित्यको प्रतिनिधित्व गर्ने पात्रको चयन, प्रारुपीकरण र चारित्रीकरण गरेर तिनका अन्तरकुन्तरमा चियाउन र मनग्गे खेल्न सकिन्छ । वस्तुतः सामाजिक जीवनलाई सूक्ष्म रुपले छाम्ने र त्यसअन्तर्गतका विषम परिस्थितिसँग खेल्ने चेष्टा कथाकार मातृका पोखरेलले गरेका छन् ।
कथाकार भनाउन सजिलो छ तर कथा लेख्न गाह्रो छ । झट्ट हेर्दा यो कथन उट्पट्याङ्गे लाग्न सक्छ तापनि कथनी र करणीका बिचको वैपरित्य वा विरोधाभास यस्तै हुने गर्छ । यसो भन्नुको तात्पर्य हो राम्रा र स्तरीय कथा लेख्ने कार्य त्यति सजिलो छैन जति सजिलो कथाकार भनाउन छ । कथा लेख्दै र छापिँदै गर्दा कथाकारमा दरिन त्यति गाह«ो हुँदैन । मैले यस्तै र अन्य प्रसङ्गमा कथा लेखनका धेरै समस्या छन् भन् भन्ने उल्लेख गर्दै आएको छु । यहाँनेर मेरो चासो भन्नु कथा कलाप्रति हो । वास्तवमा कथा सामग्रीको जोरजाम, कथाको बनोट र बुनोट, पात्र घटना तथा परिवेशको प्रारुपीकरण र सामान्यीकरण , कथाका अङ्ग उपाङ्गको व्यवस्थित, शृङ्खलित एवम् तर्कसङ्गत विन्यास गर्ने कुरो त्यति सजिलो छैन । मैले बारम्बार यसो भनेर ठोसठास र झोसझाँस पार्नुको तात्पर्य कथाकारलाई दपेट्नु वा ताछतुछ पार्नु नभएर निखरो बनाउनु र सचेत प्रयासका निम्ति उत्प्रेरित गर्नु हो । कथा लेखन सचेतनायुक्त क्रियाकलाप हो र सामाजिक उत्तरदायित्व समेत हो जसमा संयम, सीप र साधनाको त्रिकोणात्मक अन्विति अपरिहार्य हुन्छ । वस्तुतः घाम झुल्किनुअघि कथा सङ्ग्रहलाई साक्षी राखेर भन्नु पर्दा कथाकार मातृका पोखरेलले यस प्रकारको त्रिकोणात्मक सम्बन्ध तथा सिर्जनात्मक मूल्यलाई आत्मसात् गरेका छन् । विधागत विशिष्टताका कारण निबन्ध–संस्मरणमा जस्तो कथामा मनग्गे फुक्न र खुम्चिन गाह«ो पर्छ । संरचनागत सुगठन, विचार विन्यास र रुपविन्यास कथामा अनिवार्य हुने भएकै कारण यसले अधिक संयम, सीप र साधनाको माग गर्छ, सायद त्यसैले होला कथा लेखनमा स्रष्टाको रुचि र चासो पनि कमै देखिन्छ । कविता, गीत, संस्मरण र निबन्धमा एक प्रकारको बाढी नै आउनु र आख्यानात्मक विधा अपेक्षाकृत उर्वर हुन नसक्नुको कारण पनि यही नै हो भन्ने लाग्छ । विधागत विशिष्टताका कारण कथा लेख्दा फुकी फुकी कलम चलाउनु पर्ने स्थिति स्रष्टाका सामु विद्यमान छ । सायद यसै कारणले होला सडक पेटीमा यात्रा गर्दा कविसँग छिन छिनमा जम्काभेट हुन्छ तर दिनभरको यात्रामा पनि एउटै कथाकार नभेटिन सक्छ । कथा लेखनमा नयाँ स्रष्टाको आगमन आशातीत रुपमा नहुनु अनि स्थापित स्रष्टामा निरन्तरता र लगाव नहुनुको कारण कथा विधा त्यति उर्वर बन्न सकेको छैन । यस परिप्रेक्ष्यमा घाम झुल्किनुअघि नामक सङ्ग्रह मार्फत कथाकार मातृका पोखरेलको उपस्थिति सह्रानीय रहेको छ ।
कथाकार मातृका पोखरेलको यस सङ्ग्रहमा जम्मा पन्ध्र वटा कथा सङ्गृहीत छन् । यस सङ्ग्रहका कथाले समकालीन नेपाली जीवन परिवेशका विभिन्न आयाम र परिघटनालाई आत्मसात् गरेका छन् । यसमा सङ्गृहीत कथा मध्ये ‘घाम झुल्किनुअघि’, ‘अँध्यारो गाउँ’, ‘बाध्यता’, ‘सपनाहरुको खोजी’, ‘देवीदत्तको चिन्ता’, ‘घोडाको गन्ध’ र ‘धुवाँ’ शीर्षकका कथामा माओवादी जनयुद्धका बेला तात्कालीन शासकहरुद्वारा चलाइएको जनहत्या र राज्यआतङ्कको सम्यक् चित्रण एवम् कठोर आलोचना गरिएको छ । ‘कामरेड पाताल’ र ‘भत्किएको घरनेर’ शीर्षकका कथाले क्रान्तिकारी पार्टीभित्र मौलाएको सुबिधाभोगी एवम् आडम्बरी प्रवृत्ति तथा धन सम्पत्तिको खायस गर्ने विकृत मनोवृत्ति र विचलनमुखी संस्कृतिप्रति वितृष्णा एवम् विरोधका स्वर प्रस्तुत गर्छन् । यी भन्दा फरक विषय प्रसङ्गमा आधारित ‘खालि ठाउ“’ र ‘कालो चस्मा’ शीर्षकका कथामा कर्मचारी तन्त्रमा विद्यमान विकृति र वितण्डा प्रवृत्तिको चित्रण भएको छ । त्यसै गरी ‘मौन सङ्केत’, ‘निर्धो’, ‘मुक्ति’ तथा ‘खाडल’ शीर्षकका कथा पनि सामाजिक, आर्थिक उत्पीडन तथा विसङ्गतिका विरुद्ध सामाजिक न्यायको वकालत गर्ने कथा हुन् । अर्थात् कथाकार मातृका पोखरेलका यी कथा भनेका समकालीन नेपाली जीवनको झझल्को प्रस्तुत गर्ने कलात्मक निधि हुन् ।
यस सङ्ग्रहको पहिलो कथा ‘कामरेड पाताल’ मा पार्टीको नेतृत्व तहमा रहेको आडम्बरी पात्र पातालको भ्रष्ट चरित्रलाई उदाङ्गो पारिएको छ । ‘म’ पात्र कामरेड पातालको घरमा पुग्दा अनुभव गरेको तडकभडक र पातालको अमर्यादित मजास कथाको पृष्ठभूमिमा देख्न सकिन्छ । पार्टीले आह्वान गरेको नेपाल बन्दको कार्यक्रमलाई सफल पार्न भनेर इन्द्रचोकको नेतृत्व सम्हालेको पातालले बन्दका दिनमा झनै घीनलाग्दो व्यवहार देखाएको छ । भोकले छटपटिएका साथीहरुले केही त खानु पर्छ भन्ने प्रस्ताव राख्दा क््रmान्तिका लागि भोक सामान्य कुरा हो भनेर कोरा आदर्शका कुरा गर्ने कामरेड पातालले भने सुटुक्क रोस्टुराँमा पसरे पिजा हसुर्छ । एकातिर विरामी साथीहरु गेजीका पैसा टकटक्याएर पाउरोटीको खोजीमा छन् भने अर्कोतिर आन्दोलनको नेतृत्व गर्न आएको पातालको आडम्बरी, लाछी र लपस्तरो स्वभाव यसमा देख्न सकिन्छ । पार्टीभित्र मौलाएको त्यही ढोँगी प्रवृत्ति र सांस्कृतिक विचलनको कटु आलोचना यस कथामा भएको छ । नेतृत्व पङ्क्तिमा मौलाएको यस प्रकारको वितण्डा प्रवृत्तिले इमानदार कार्यकर्ताको पङ्क्ति समेत निरास बनेको स्थिति यसमा अनुभव गर्न सकिन्छ । दोस्रो ‘धुवा“’ शीर्षकको कथामा बौलाहाको उपाधि पाएर पनि सत्य, न्याय र निष्ठाको वकालत गर्ने फ्रस्टेड बौलाहाको त्याग र निष्ठाको प्रस्तुति भएको छ । फ्रस्टेड बौलाहा अर्थात् शशीराज थापाले आफ्नो सम्पत्ति स्कुललाई दिएर निशुल्क पढाउन थालेको र न्यायको आवाज उठाउँदै गर्दा बौलाहाको उपाधि पाएको कुरा कथाको पृष्ठ भागमा उल्लेख गरिएको छ । रङ्गध्वज जस्ता जनताका बैरीबाट शशीराज थापा जस्ता समाजसेवीको षडयन्त्रमूलक ढङ्गले वीभत्स हत्या भएको घटना कथामा देख्न सकिन्छ । फ्रस्टेड बौलाहाको हत्याको विरुद्ध सिङ्गो चोकबजार आन्दोलित भएको छ , आन्दोलित जनताले रङ्गध्वजको घरमा आगो लगाएको परिदृश्य समेत कथामा देख्न सकिन्छ ।
यस सङ्ग्रहको तेस्रो कथा ‘घाम झुल्किनुअघि’ मा जनहत्या र राज्यआतङ्कको निकृष्ट दृष्टान्त प्रस्तुत भएको छ । एका बिहानै एउटा किशोरलाई लिएर माइली मगर्नीको चियापसलमा आइपुगेको शाही सेनाको जत्थाले त्यस किशोरलाई माइली मगर्नीकै सामुमा भकुरेको छ । त्यसपछि उसलाई भाग्न भनेर त्यहीँ गोलीले सिध्याइएको छ । यो क््रmूर एवम् कहालीलाग्दो दृश्य हेरिरहेका माइली मगर्नी र उसको सात वर्से छोरामा मानसिक आघात पर्न जान्छ । वस्तुतः यस कथामा एकातिर तत्कालीन सत्ताले जनयुद्धको महान् प्रक््िरmयका विरुद्ध चलाएको जनहत्या र राज्याआतङ्कको नग्न रुप देख्न सकिन्छ भने अर्कोतिर सात वर्से बच्चाका सामु त्यस्तो वीभत्स घटना घटाउने शाही सेनाको परपीडक मनोवृत्ति समेत देख्न सकिन्छ । जन सामान्यमा त्रास र आतङ्क सिर्जना गर्ने उद्देश्य अनुरुप चलाइएको जनहत्या र राज्यआतङ्कको शृङ्खला कति निर्मम, वीभत्स र परपीडक प्रकृतिको थियो भन्ने यथार्थ बोध प्रस्तुत कथा मार्फत हुने गर्छ । त्यस्तै ‘मौन सङ्केत’ शीर्षकको कथा भन्नु विपन्न किसान, उत्पीडित सुकुम्बासी तथा उपेक्षित मजदुर पात्र भीमबहादुरको कथा हो । काठमाडौंको जोरपाटीस्थित गलैंचा कारखानामा काम गर्ने इमानदार मजदुर भीमबहादुरले गलैंचा कारखानालाई समृद्ध तुल्याउनमा अहं भूमिका खेले पनि मानवीय सम्वेदनाहीन मालिकको उपेक्षाभावका कारण उपचार नपाएर मृत्यु वरण गरेको छ । उसको परिवारले पहाडमा बस्दा साहूको उत्पीडन अनि मधेस झरेर बुट्यान फाँडी सुन्दर बस्ती बसाउँदा पञ्चहरुको हैरानी खप्यो, उसको बाबुलाई चरम यातना दिएर बेपत्ता नै पारियो । अर्थात् भीमबहादुरको अतीत पनि पीडादायक नै रहेको छ । पञ्चायती शासन व्यवस्थामा होस् वा बहुदलीय व्यवस्थामा अनि पहाड, मधेस वा राजधानीमा जहाँ पनि कङ्गाल जनहरु उत्पीडनको शिकार बनेका छन् भन्ने सार सन्देश यस कथा मार्फत प्राप्त गर्न सकिन्छ । यसमा उत्पीडित जनले जीवनभर भोग्ने गरेको यातना, यन्त्रणा र अवसानको अत्यन्त कारुणिक एवम् सम्वेदनशील विषय प्रसङ्ग र घटनाको प्रस्तुति भएको छ । ‘अँध्यारो गाउ“’ पनि फरक प्रकृतिको विषयवस्तुमा आधारित अत्यन्त सम्वेद्य कथा हो । पुलिसको जागिरे आफ्नो बाबुले माओवादीको आरोपमा छिमेकी मास्टर काकाको हत्या गरेपछि एक रात घरमा आएको त्यही हत्यारो बाबुलाई सम्बोधन गरेर छोराले एकालापी कथन पद्धतिका माध्यमबाट भनेको कथा हो यो । प्रस्तुत ‘अँध्यारो गाउ“’ कथाको आख्यान विस्तार अपेक्षाकृत रुपमा नभएर क्षीण आख्यानमा संरचित कथा हो । एकालापी प्रवाहशील शैलीमा प्रस्तुत भएको यो कथा अत्यन्त मार्मिक र पाठकीय सम्वेदनालाई छुने कथा हो । जनयुद्धका समयमा पुलिसका प्रति आफ्नै परिवार जनको धारणा कस्तो रहन गयो भन्ने यथार्थबोध यस कथा मार्फत हुने गर्छ ।
तराईको उत्पीडित एवम् उपेक्षित दनुवार जातिको शिक्षाप्रतिको चासोका साथै परम्परागत ढोँगी विवाहलाई चुनौती दिँदै प्रेम विवाहलाई व्यवहारतः स्वीकार गर्ने कथा हो ‘निधो’ । छोराछोरीको पढाइप्रति सम्वेदनशील बनेको रबुवाले एसएलसी पास गराउनु भनेको दनुवार परिवारमा अनुपम दृष्टान्त हो । परम्परागत मागी विवाह गर्ने पाखण्डहरुले सम्पत्ति माग गर्न थालेपछि रबुवाकी छोरी रामवतीले त्यस्तो विवाहलाई ठाडै अस्वीकार गरेर आफ्नो हित्तचित्त मिल्ने सखा जामुनसँग आधुनिक विवाह गरेकी छ । यस कथाले तराईको समाजमा बोझ बनेर बसेको दहेज प्रथाको धज्जी उडाउने काम गरेको छ । ‘मुक्ति’ शीर्षकको कथामा सम्पन्न वर्गीय परिवारको युवक कश्यप कुलतमा फस्दै गर्दा विपन्न वर्गीय अपाङ्ग आनन्दराम उसबाट प्रताडित हुनु परेको स्थितिको बोध यस कथामा गर्न सकिन्छ । अन्त्यमा त्यही कुलतकै कारण कश्यपको कोही कसैद्वारा हत्या भएपछि आनन्दरामले मुक्तिको अनुभव गरेको छ । विचार विन्यास र विषयवस्तुको चयनका दृष्टिले भने यो कमजोर कथा हो । त्यसैगरी ‘खालि ठाउ“’ शीर्षकको कथामा जागिरका निम्ति भकुण्डोसरि हुत्तिनु पर्ने बेरोजगारी समस्याको चित्रण भएको छ । सामान्य चिनजानको भरमा स्थानीय विकास मन्त्रालयका सचिवसँग हारगुहार गर्न गएको ‘म’ पात्रलाई सचिवले खालि ठाउ“ खोजेर आउन भनेपछि ‘म’ पात्रले हैरानी खपेको छ । सर्वसाधारण बेरोजगार युवालाई भकुण्डो खेलाउने कर्मचारीतन्त्रको कटु आलोचना यस कथामा भएको छ । त्यस्तै ‘घोडाको गन्ध’ शीर्षकको कथामा ग्रामीण जीवन परिवेशमा पुरातन सामन्ती रजौटाको अन्त्य र गणतन्त्रको उदय भएको स्थितिबोध गर्न सकिन्छ । सामन्तका मतियारहरु रवीन्द्र समशेर र सरोज प्रताप गाउँबाट खेदिएका हुनाले उनीहरुले घोडा बाँध्ने गरेको चौतारो जनताको भाषण गर्ने मञ्च बनेको यथार्थबोध यस कथा मार्फत हुने गर्छ । ‘बाध्यता’ शीर्षकको अर्को कथा जनहत्या र राज्यआतङ्कको विषय प्रसङ्गमा आधारित छ । माइलीको घर छेउमा शाही सेनाले भवनाथको छोराको हत्या गरेपछि छोराको खोजी गर्दै त्यहाँ आइपुगेका भवनाथ र माओवादी छापामारका सामु माइलीले अपराध लुकाउनु अनुचित हो भन्ने ठानेर सबै वृतान्त बताइदिन्छे जुन उसको बाध्यता पनि हो भन्ने आभास यस कथामा पाउन सकिन्छ । यो कथा मूलतः जनयुद्धका समयमा सरकारद्वारा चलाइएको जनहत्या र राज्यआतङ्कसँग सम्बन्धित छ । ‘सपनाहरुको खोजी’ शीर्षकको कथा पनि माओवादी जनयुद्धसँग सम्बन्धित देखिन्छ । यसमा क््रmान्तिको सपना देखेर दुई वर्षअघि एमाले परित्याग गरी माओवादीमा प्रवेश गरेको कामरेड सुदीपमा विद्यमान आशा र निराशाका बिचको द्वन्द्व देखाइएको छ । पार्टीको सह इन्चार्ज बनेर इनचार्ज कामरेड विकलका साथ पाल्सिङ गाउँ जाँदै गरेको कामरेड सुदीप युद्धका समयमा घटित कतिपय अप्रिय घटना सन्दर्भबाट विरोलिन्छ । उसका सामु सकारात्मक भन्दा बढी नकारात्मक पक्ष मात्र उभ्याइएको छ जसको परिणाम फेरि पनि कुनै गलत ठाउँमा त आइएन भन्ने आशङ्का उसमा जागृत हुन्छ । यस कथामा इन्चार्ज कामरेड विकलको चरित्रलाई समेत कमजोर देखाएर सकारात्मक पाटालाई ओझेलमा पार्ने र नकारात्मक पाटालाई मात्र अगाडि सार्ने काम भएको छ ।
‘देवीदत्तको चिन्ता’ कथामा बहुदल आएपछि पनि उनै पुराना पर्धानका छोराहरुको गुण्डागर्दी र आपराधिक क्रियाकलापले आतङ्कित बनेको गाउँले परिवेशको झझल्को पाइन्छ । माओवादी जनयुद्धका बेला लखेटिएका फटाहाहरु फेरि गाउँ छिरेर आतङ्क मच्चाउने हुन् कि भन्ने चिन्ता देवीदत्तमा देखिन्छ । हिजोका दिनमा प्रशासनसँग मिलेर रमाकान्तको हत्या गर्ने तथा आफ्नो छोरालाई बेपत्ता बनाउने फटाहाहरु गाउँ पसेको आशङ्काले देवीदत्त चिन्तित देखिन्छन् । तर ती फटाहाहरुले आफ्नो जायजेथा लिएर गएको थाहा पाएपछि देवीदत्तको चिन्ता केही दूर भए पनि छोरो बेपत्ता हुनुको पीडा भने यथावत् देखिन्छ । ‘कालो चस्मा’ शीर्षकको कथामा एकातिर कार्यालयको काम भन्दा पनि आफू मातहतका कर्मचारीलाई आफ्नै निजी काममा खटाउने हाकिमी शैली देखिन्छ भने अर्कोतिर हाकिमका निजी कामबाट मुक्ति पाउन सङ्गठनको सदस्यता लिएर अनि कालो चस्माको दुरुपयोग गरेर कार्यालयको जिम्मेवारीबाट पन्छिन खोज्ने प्रवृत्तिको उजागर भएको छ । अर्थात् एउटा गलत प्रवृत्तिका विरुद्ध अर्को गलत प्रवृत्तिको अवलम्बन गर्ने कर्मचारीतन्त्रभित्रको खराब आचरण यसमा पाउन सकिन्छ । ‘भत्किएको घरनेर’ शीर्षकको कथामा क्रान्तिकारी पार्टीमा मौलाएको आर्थिक विचलनको स्थिति देखाइएको छ । क्षेत्रीय स्तरका कार्यकर्ताले व्यक्तिगत सम्पत्ति पार्टीकरण गर्नु पर्छ भनेर आवाज उठाइरहँदा केन्द्रीय नेतृत्व भने सम्पत्तिका आधारमा मजदुर सङ्गठनको नेतृत्व चयन गर्न उद्यत देखिनुले पैसाका भरमा सङ्गठनको नेतृत्व चयन गर्ने जस्तो गम्भीर विषयमा देखिएको आर्थिक विचलनको विरोध यस कथामा भएको छ । ‘खाडल’ शीर्षकको कथामा समाजमा यदाकदा देखिने भ्रष्ट व्यक्ति चरित्रको आलोचना गरिएको छ । स्वार्थी प्रवृत्तिको रामप्रसादले घरमा सिकिस्त विरामी परेका बाबुलाई भेट्न आउँदा तुलसीको मैरोमा गाडिएको पैसा कुम्ल्याएर काठमाडौं फर्कन्छ । बिरामी बाबुलाई अलपत्रै छाडी पैसा लिएर काठमाडौं कुद्ने रामप्रसाद व्यक्ति चरित्रको निकृष्ट दृष्टान्त हो ।
कथाकार मातृका पोखरेलको घाम झुल्किनुअघि सङ्ग्रहका कथामा विषयगत विविधता छ, एक रसताबाट मुक्तिको चेष्टा छ र बहुरसताको प्रस्तुतिमा विशेष चासो छ । अझ यसो भन्नु उपयुक्त होला समाज र युग जीवनका पात्रका अन्तरकुन्तरमा पसेर समस्यको पहिचान गर्ने र तिनलाई कथात्मक वाणी दिने चेष्टा कथाकार मातृका पोखरेलले गरेका छन् । प्रस्तुत सङ्ग्रहका कथामा यस प्रकारको सबल एवम् सकारात्मक वैशिष्ट्यका बिचमा अर्को नकारात्मक पाटो पनि देख्न सकिन्छ । त्यो नकारात्मक पाटो भनेको जनयुद्ध सिर्जित नयाँ यथार्थका सापेक्षतामा विषयवस्तुको चयन र उदात्तीकरण नहुनु हो र अझ स्पष्ट रुपमा भन्दा तत्कालीन जीवन परिवेशका सन्दर्भमा प्रतिनिधिमूलक विषयवस्तु तथा पात्रको चयन र चारित्रीकरणतर्फको चासो कम हुनु हो । विषयगत बहुआयामलाई समेट्नका लागि नयाँ यथार्थको चयनले कुनै व्यवधान सिर्जना गर्दैन भन्ने कुरा समकालीन प्रगतिवादी कथा लेखनबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । कथा सामाजिक सम्पृक्तताका दृष्टिले महङ्खवपूर्ण साहित्यिक विधा हुनाले समय सापेक्ष रुपमा यथार्थको चयन र विषयवस्तुको उदात्तीकरण हुनु आवश्यक छ । नयाँ यथार्थको प्रतिबिम्बनका सन्दर्भमा कथाकारको जीवनदृष्टिले महङ्खवपूर्ण भूमिका खेल्छ । यस तात्पर्यमा जीवन यथार्थको गतिशील चरित्र र पाटोलाई ठम्याउने प्रश्न मूलतः दृष्टिकोणसित सम्बन्धित छ र केही हदसम्म यथार्थको पहिचान गर्ने प्रक्रियासित पनि सम्बन्धित छ । विषयवस्तुको चयनका दृष्टिले रमेश विकलको लाहुरी भैंसी त्यस कालखण्डको सुन्दर कथा हो तर वर्तमान नेपाली जीवन परिवेशका सन्दर्भमा सुन्दर मानिन्न । अर्थात् त्यो विषयवस्तु धेरै पुरानो मानिन्छ । यसको तात्पर्य हो समकालीन जीवन यथार्थमा आनका तान परिवर्तन आएको छ । मैले यसो भन्नुको तात्पर्य नयाँ यथार्थको प्रतिबिम्बनप्रतिको आग्रह त हो नै तर कथाकार मातृका पोखरेल नयाँ यथार्थको प्रतिबिम्बनप्रति पूर्णतः उदासीन छन् भन्ने होइन । नयाँ यथार्थप्रति उनको गम्भीर चासो पनि छ तर कता कता द्विविधाको स्थिति भने अवश्य देखिन्छ । त्यही द्विविधाका कारण नयाँ यथार्थको प्रतिबिम्बनमा आशातीत रुचि देखिएन भन्ने मात्रै हो । यस सङ्ग्रहका कथाहरुमध्ये ‘घाम झुल्किनुअघि’, ‘कामरेड पाताल’, ‘बाध्यता’, ‘अँध्यारो गाउँ’, ‘देवीदत्तको चिन्ता’, ‘भत्किएको घरनेर’, ‘धुवाँ’, ‘घोडाको गन्ध’ आदि नयाँ यथार्थ र विषयवस्तुको चयन गरिएका कथा हुन् र विषयवस्तुको चयनका दृष्टिले यी कथा सबल नै छन् । त्यस्तै ‘मौन सङ्केत’ र ‘निधो’ शीर्षकका कथा पनि गम्भीर विषयवस्तुमा आधारित कथा हुन् । ‘सपनाहरुको खोजी’ कथाको प्रारुपीकरण त्रुटि रहन गएकै कारण घटनाको तारतम्य र विषयविन्यास सबल बन्न सकेको छैन । अर्थात् यस कथाले जनयुद्धका घटना प्रक्रियाप्रति नकारात्मक धारणाको सम्प्रेषण गर्छ । ‘खाडल’, ‘खालि ठाउँ’, ‘मुक्ति’ र ‘कालो चस्मा’ भने कमजोर एवम् सामान्य विषयवस्तुमा आधारित कथा हुन् । झिनो मसिनो विषयकै कारण यी कथा पाठकीय प्रभावका दृष्टिले पनि कमजोर मानिन्छन् ।
कथामा पात्रको अहम् भूमिका रहने गर्छ अर्थात् पात्रविना कथा भन्न सकिन्न । कथाका पात्र भनेका कथाकारले सम्प्रेषण गर्न खोजेको विचारलाई बोकेर पाठकसम्म पुग्ने माध्यम हुन् । त्यसैले त्यस्ता विचार बाहक पात्रको प्रारुपीकरणमा कथाकार चनाखो र संयम हुनु आवश्यक छ । पात्रको चयन विषय तथा विचार अनुकूल भएन भने कथा दुर्घटित हुन सक्छ । पात्रको चयन गरिसकेपछि तिनको चारित्रीकरण गर्ने कुरो पनि त्यत्तिकै महङ्खवपूर्ण मानिन्छ । पत्रबारे आफैंले नालीबेली लगाउन वा पात्रका बिचको क्रियाव्यापार र भूमिकाका आधारमा पाठकीय प्रभावमा छोड्न पनि सकिन्छ । पात्रको चयन, प्रारुपीकरण र चारित्रीकरणका दृष्टिले घाम झुल्किनुअघि कथाकी माइली मगर्नी र उसको सात वर्से छोरो ‘कामरेड पाताल’ कथाको पाताल, ‘मौन सङ्केत’ कथाको भीमबहादुर, ‘निधो’ कथाकी रामवती, ‘अँध्यारो गाउ“’ कथाको कथावाचक पात्र, ‘धुवा“’ कथाको फ्रस्टेड बौलाहा, ‘सपनाहरुको खोजी’ कथाको क. सुदीप सुहाउँदिला पात्र हुन्, आआफ्नो विचारप्रति निष्ठावान् र गतिशील पात्र हुन् । यी पात्र कथाकारको विचारलाई थाप्लोमा बोकेर पाठकसम्म पुग्न सफल भएका छन् र पाठकसँग मितेरी लाउन सक्षम छन् । यी पात्र भनेका प्रतिनिधि पात्र हुन् । तर यिनका तुलनामा ‘खाडल’ कथाको रामप्रसाद, ‘मुक्ति’ कथाका कश्यप र आनन्दराम, ‘कालो चस्मा’ कथाको कुवेर आदि व्यक्ति पात्र हुन्, कम प्रभावी पात्र हुन् । यिनले पाठकलाई डो¥याउन र पाठकीय सम्वेदनालाई सर्लक्कै पगाल्न सक्दैनन् । निश्चितै रुपमा कथाकार मातृका पोखरेलका कथामा वर्गीय पात्रको उपस्थिति देख्न सकिन्छ । उनका अधिकांश कथाका अधिकांश पात्र उत्पीडक र उत्पीडित वर्गका प्रतिनिधि बनेर आएका छन् जसले आफ्नोे वर्ग र वर्गीय चिन्तन अनुरुपको आचरण र क््िरmयाकलाप प्रस्तुत गर्छन् तापनि उत्पीडित पात्र वर्ग सङ्घर्षको भट्टीमा रापिन र खारिन भने बाँकी नै छ ।
कथाकार मातृका पोखरेल कथा रचनाका सन्दर्भमा निकै सचेत, गम्भीर र सम्वेदनशील देखिन्छन् । यसको तात्पर्य हो कथा लेखनका वैशिष्ट्य एवम् विधागत सीमा–सम्भावनालाई पोखरेलले राम्रोसँग बुझेका छन् । विधागत आधारभूत ज्ञान राम्रो छ जुन प्रत्येक कथा स्रष्टामा हुनु आवश्यक छ , त्यो सकारात्मक पाटो हो । यसै कारण उनका कथाको संरचना, कथा कथन सम्बन्धी सीप र घटनाको सुगठन तथा तारतम्य अनि कार्यकारण शृङ्खला र अङ्ग उपाङ्गको व्यवस्थापन राम्रो छ । यसो भए तापनि कहीँ कतै पोखिनुको हतार छ जसको कारण कतिपय कथामा आख्यान विस्तारको अभाव छ । घटना तथा क््िरmयाकलाप राम्रोसँग पाक्न नपाउँदा पाठकीय प्रभाव कमजोर बन्न जान्छ । मध्यम प्रकृतिको आयाम विस्तारका कारण केही कथा क्षीण कथानक ढाँचामा संरचित छन् । सायद यति बेला एउटा कथाकारलाई बढीभन्दा बढी संयम र धैर्यको खाँचो पर्छ जसको अभावमा आख्यानात्मक संरचनाले पूर्णता प्राप्त गर्न सक्दैन । संरचनागत सुगठन, कथानक विस्तार र परिपुष्ट कथानक ढाँचामा संरचित कथाहरुमा ‘घाम झुल्किनुअघि’, ‘मौन सङ्केत’, ‘कामरेड पाताल’, ‘निधो’, ‘सपनाहरुको खोजी’, ‘धुवाँ’, ‘खाडल’ आदि रहेका छन् । तर अन्य कतिपय कथा भने कथानक विस्तार र आयाम विस्तारको अभावमा क्षीण आख्यानात्मक संरचनामा छन् ।
कथाकार पोखरेलको प्रस्तुत सङ्ग्रहभित्रका कथामा बहिरङ्ग एवम् अन्तरङ्ग पक्ष र परिस्थितिको सम्यक् चित्रण भएको छ । सामाजिक जीवनका घात–प्रतिघात अनि पात्रका मानसिक उद्वेलनको निरीक्षण गर्ने क््रmममा पात्र तथा वैविध्यपूर्ण सामाजिक जीवनका अन्तरकुन्तरमा पसेर समस्याको पहिचान गर्ने कौशल कथाकार मातृका पोखरेलमा देखिन्छ । यस सङ्ग्रहका प्रायजसो कथामा बहिरङ्ग एवम् अन्तरङ्ग परिवेशसँग खेल्दै पात्र र परिस्थितिका बिचको तारतम्य स्थापित गरिएको छ । खास गरी ‘सपनाहरुको खोजी’ कथाको सुदीप, ‘घाम झुल्किनुअघि’ कथाकी माइली मगर्नीको छोरो (बाल पात्र), ‘निधो’ कथाकी रामवती, ‘कामरेड पाताल’ कथाको पाताल, ‘अँध्यारो गाउँ’ कथाको कथावाचक तथा ‘धुवाँ’ कथाको फ्रस्टेड बौलाहा आदि पात्रको अन्तरङ्ग निरीक्षणमा गहिरो रुचि र सीप कथाकार मातृका पोखरेलले देखाएका छन् ।
कथा लेखन कलात्मक कार्य हो , सामाजिक कार्य हो र सचेत एवम् जिम्मेवार कार्य हो । कथाकार मातृका पोखरेलले यिनै कार्यका सन्दर्भमा राम्रो सम्भावना र संयोजनकारी भूमिका प्रस्तुत गरेका छन् । मूलतः विषयवस्तुको छनौट गर्ने दृष्टिकोण तथा विधि र पद्धति अनि साधना र संयमको सन्दर्भमा केही कमी कमजोरी खट्कने गर्छन् , यस्ता कसर–मसर हटाउनेतर्फको चासो बढोस् भन्ने अपेक्षा भने गर्नै पर्छ । समकालीन प्रगतिवादी कथा लेखनमा समर्पणभाव र लगाव अनि निरन्तरताको खाँचो छ । यस अभावका सन्दर्भमा सुस्पष्ट पहिचानका साथ क्रियाशील रहेका मातृका पोखरेलको लगाव सह्रानीय छ । आउँदा दिनमा कथाकार मातृका पोखरेलबाट अझ सुन्दर र बान्की परेका कथा लेखिऊन् र तिनले कथानुरागी पाठकलाई परितोषित तुल्याऊन् भन्ने शुभकामना सहित अहिलेलाई यत्ति नै ।
000
000
--------------------------------------------
No comments:
Post a Comment