कथा : मौन सङ्केत

मातृका पोखरेल

भित्तामा फिल्मी दुनियाँका पोस्टरहरु टाँसिएका छन् । पल्लो कोठाको उज्यालोको प्रकाश पत्रिकाका कापहरु छिचोलेर उनीहरुको कोठैलाई पनि उज्यालो बनाइदिन्थ्यो । वल्लो छउ र पल्लो छृ दुई ठाउँमा तल र माथि दुईतिर दुई फिट जति एकसरो इँटको गारो उठाएर तीन तीन वटा फल्याकहरु जोडेपछि भीमबहादुरको जस्तै गणेशको पनि आजदेखि एउटा पलङ तयार भयो । बनाइसकेपछि साह्रै खुसी भयो ऊ । च्यादरको छानोबाट राति सुत्दा मुखमा र अझ कति त कानमै शीतको थोपा खसेर साह्रै दुःख दिन्थ्यो । राति नै त्यसमाथि पत्रिकाहरु टाँस्यो र कामले थाकेर लखतरान भएपछि आउने आज रातिको मीठो निद्राको कामना ग¥यो । ढोकामा पनि डोरी झुण््याएर भित्रैबाट बन्द गर्न मिल्ने बनायो । गएको महिनाको ज्यालाबाट बचाएर हिजै मात्र उसले डेढ सय रुपैयाँमा एउटा सानो चाइनिज रेडियो किन्यो । राती सुतेपछि त्यो रेडियोबाट आधा रातसम्म नेपाली गीतहरु सुन्ने चाहना पाल्यो उसले ।

भीमबहादुर पनि उसको कामबाट प्रभावित भयो । निकै दिन भयो भीमबहादुरलाई ज्वरो आइरहेको छ । भीमबहादुर बिरामी भएपछि गणेश पनि निराश देखियो । ज्वरो आएको एक हप्ताभन्दा बढी भयो, तर कुनै औषधिले छोएन । अस्पताल लान पनि साहुले चासो देखाएन । घरबाट काठमाण्डौ आएपछि साँच्चै राम्रो अभिभावक भेट्टाएको थियो गणेशले भीमबहादुरलाई । आफ्नै तानमा राखेर काम सिकायो । उसको मात्र होइन यो गलैंचा कारखानामा काम गर्ने धेरै कामदारहरुको भीमबहादुर असल अभिभावक थियो । सबैले उसलाई भीमबहादुर दाइ भनेर सम्बोधन गर्थे । परिवारको सदस्य भएर मात्रै पनि मान्ते यति माया लाग्दो हुँदैन । तर उसलाई अहिलेसम्म थाहा थिएन, भीमबहादुर कहाँको मान्छे थियो ।

राति दस बजेपछि ज्वरो अलिकति ओर्लिए जस्तो मात्र भयो । उठेर गणेशले भीमबहादुरको निधार छाम्यो, ज्वरो नाम मात्रै ओर्लिए जस्तो छ । गणेशले भीमबहादुरको छेउमै बसेर उसको विगत र परिवारका बारेमा सोध्यो ।

‘काठमाण्डौ खाल्डोमा पसेपछि मेरो यहाँबाट बाहिर जाने सपना सपना मात्रै भयो । काठमाण्डौभित्र पस्दा मेरो उमेर पन्ध्र वर्षको थियो । हजुरबा हजुरआमासँगै मेरा बाबु पनि पहाडबाट मधेस झरेका थिए रे ! पहाडबाट एक हल गोरु बाहेक केही सम्पत्ति नलिई उनी बूढा हजुरबा र हजुरआमालाई लिएर आएको कुरा बाबुकै मुखबाट हामीले सुनेका थियौं । मधेस झरेको एक वर्ष नपग्दै औलोले गर्दा हजुरबा बितेछन् । हजुरबा बितेको केही महिनामै हजुरआमा पनि गइछन् । उमेर सानै भएकोले धेरै ठूलो दुःख पाएछन् बाउले । गरिबको जीवन, दुःद त सँगसँगै आएकै थियो । त्यसमाथि सानै उमेरमा बाबुआमासँगको बिछोड । अनि बाँकी के रह्यो र ! नयाँ बस्तीका मान्छेहरुकहाँ नोकर बसेर काम गर्दा गर्दै बाबुको बाल्यकाल बितेछ । उमेर छिप्पिदै गएपछि पहाडतिरबाट झरेका मान्छेहरुसँग मिलेर जङ्गल फाँड्न  थालेछन् । छत्तीस सालको जनमतसङ्ग्रहका पञ्चायती नेताहरुले पञ्चायतको पक्षमा लागे जङ्गल फँडानी गरेको जमीन दर्ता गराइदिनेछौं भनेर आश्वासन दिएछन् । पछि पञ्चायतले जितेपछि कहाँ जग्गा दिनु, उल्टै हाम्रो बस्तीमा हात्तीद्वारा घर भत्काएर आगो लगाई दिएछन् । प्रशासनसँग ठूलो संघर्ष भएछ । मेरा बाबु त्यो संघर्षको अगुवा हुनुहुन्थ्यो । झोडा बासीहरुलाई सरकारले ठूलो दमन र अत्याचार ग¥यो । मेरो बुबालाई पक्रेर लामो समयसम्म बेपत्ता पा¥यो । करेन्ट लगाउने, महिनौंसम्म चिसो भुइँमा लडाइराख्ने, नङका कापहरुमा सियोले घोच्ने, प्रत्येक दिन मुर्छा नहुन्जेलसम्म डिट्ने जस्ता यातनाका कारण थुनाबाट छुटेर आएपछि बाबु विरामी भइरहन थाले । झोडाका सबै सुकुम्बासीहरुको नराम्ररी हार भयो । उनीहरु सबै नयाँ बस्तीबाट विस्थापित भए । पछि सुन्नमा आयो — कोही आसामतिर पसे, कोही भुटानतिर गए त कोही नागाल्याण्डतिर । हाम्रा बाबुहरुले दुःखका साथ फाँडको जग्गा पञ्चायती नेताहरुले आफ्ना नाममा दर्ता गरेर पछि बेचेछन् ।

बाबुको बिरामी निको हुनुको सट्टा बढ्दै बढ्दै गयो । म दस वर्षको छँदा मेरा बाबु मरे । उनलाई खै के रोग थियो, थाहा भएन । तर मर्ने बेलामा रगत छादेर मेर । बाबुको मरेको वर्ष नपुग्दै आमा पनि पोइन गइन् । सानी बहिनी पनि थिई, आमासँगसँगै पच्छ््याएर गई । उनीहरु कसरी बसिरहेका छन्, मलाई केही पनि थाहा छैन । कहिलेकाहीं उनीहरुको मलाई साह्रै सम्झना आउँछ । अझ चाडबाडको बेलामा उनीहरुको सम्झनाले मन भित्रैदेखि चिमोटिन्छ । तर के गर्ने ? उनीहरु कहाँ छन् त्यस क्षेत्रतिरबाट गलैंचा कारखानामा आउने मान्छेहरुसँग आमा र बहिनीको बारेमा सोध्ने गर्छु, तर कसैले पनि चिनेका कुरा गर्दैनन् ।

काठमाण्डौ आइसकेपछि मोरङ्ग झोडाबाट बिस्थापित भएर आउने मान्छेहरुसँग लागेर मैले पनि गलैंचा कारखानामा काम गर्न थालें । गलैंचा कारखानामा पनि म अरु साथीहरुभन्दा छिटो काम गर्थें । मेरो काम देखेर साहुहरु पनि प्रभावित हुन्थे । अहिलेको साहुले मेरै आडले कारखाना टिकाएको हो । नत्र उसको हिम्मतै थिएन । काम गर्ने राम्रा राम्रा मान्छेहरु पनि मैले नै खोजेर राखिदिएको हुँ । नत्र उसले कारखाना छोडेरै हिँड्न लागेको थियो । अचेल म बिरामी हुँदा अस्पताल लैजान पनि ऊ आनाकानी गरिरहेको छ । यसको कारखानामा काम गर्न थालेको पनि दस बर्षभन्दा बढी भयो । तिमी भरखर आएको मान्छे, तिमीले देखिहाल्यौ, कामदारहरुलाई त्यसले कति तल्लो व्यवहार गर्छ । तिमी जस्तो नवयुवकले पनि यस ठाउँमा लामो समय बस्न उपयुक्त हुँदैन । हामी कामदार र मालिकहरुको बीचमा कहिल्यै पनि मानवीय सम्बन्ध स्थापित हुन्ै नसक्ने रहेछ । बिरामीबाट उठेपछि यसको कारखानामा काम गर्न मलाई पटक्कै मन छैन ।

अँ, पूर्वतिर जाने बाटो अहिले त राम्रो छ रे होइन ? म काठमाण्डौ आउँदा बाइरोडको मात्र बाटो थियो । लोड गरेको ट्रकमाथि बसेर सर्प झैं घुमेको बाटो हेर्दै आउँदा कस्तो रमाइलो लागेको थियो । अहिले त हाम्रो झोडा पनि सहर जस्तै भइसक्यो रे ! गाउँगाउँमै मोटर जान्छ रे ! एकै पटक पनि हेर्न नपाई मरिने हो कि के हो ?

गणेशले फिलिमको कथा सुने जस्तो गरी भीमबहादुरका कुराहरु चाख मानेर सुनिरह्यो । मध्यरातदेखि भीमबहादुरको ज्वरो झनै बढ्यो । पानीपट्टी लाउँदा पनि ज्वरो एक सय चारभन्दा तल झरेन । सिटामोलले पनि हिजोसँझदेखि कुनै काम गर्न सकेको देखिएन । हिजो दिउँसोदेखि खोकी पनि सदाभन्दा बढ्दै हुन थाल्यो । थुकको मात्रामा रगत देखिन थालेपछि कारखानामा काम गर्ने उसका सहकर्मीहरु हिजोदेखि निकै आत्तिए ।

गलैंचा कारखानभित्रै थिए कामदार बस्ने टहराहरु । मालिक बस्ने घर कारखानाभन्दा अलिक टाढै थियो । कामदारहरुको समूहले साहुलाई गुहार्न जाने निश्चय ग¥यो ।

‘साहु त बिहान दस बजे मात्रै उठ्छन् ।’ एक जना कामदारले समस्या बतायो ।

‘उज्यालो हुनुभन्दा अगाडि नै अस्पताल पु¥याइसक्नुपर्छ ।’ एक जना पाको कामदारले स्थितिको संवेदनशीलतालाई औंल्याए ।

‘अस्पताल लैजान किन साहुलाई पर्खिने, हाम्रै खल्तीको जम्मा पारेर लैजाऊँ ।’ भर्खरै दोलखातिरबाट आएर कारखानामा काम गर्न थालेका एक जना नवयुवाले समाधान खोजे ।

कारखानाभित्र काम गर्ने तीस जना कामदारहरुसँग उठाइएको रकम जोडदा अस्पताल पु¥याउने खर्च जुट्न सकेन । उनीहरुले दुई तीन महिनादेखि काम गरेको ज्याला लिन नै बाँकी थियो । कसै गर्दा पनि अस्पताल लाने पैसा जुट्नै सकेन । सबैका सामुन्ने अब उजयालो नहुँदै साहुकहाँ जानुभन्दा अर्को विकल्प बाँकी पनि थिएन । कामदारहरुको समूहले साहुसँग गएर कुरा गर्नका लागि तीन जना साथीहरुलाई जिम्मा दिएपछि हर्कबहादुरसहित तीन जना जोरपाटीबाट साहुको घर चावेलतिर बटो  लागे ।

रात उज्यालोलाई निम्ता गर्न ओरालो लाग्दै गरेको भान हुन्थ्यो । हिउँदको काठमाण्डौ, चिसोले सडकमा भुस्याहा कुकुरहरु पनि छिँडी र कुना खोज्दै भौंतारिइरहेका थिए । रातको निरवतालाई चिर्दै आइरहेका मानिसहरु देखेर पनि कुकुरहरु सडकमा निस्कन साहस गर्दैनथे  र फोहोर फाल्ने कन्टेनरको आडमै सुतेर भुक्थे । साँखु र सुन्दरीजलतिरबाट तरकारी बोकेर रत्नपार्क पुग्ने मोटरहरु निस्कने बेला भएकै थिएन । बेलुका ढिलो सुत्ने बानी परेको काठमाण्डौ उठ्ने बेला हुन धेरै समय बाँकी थियो । सडक शून्य थियो ।

साहुको घर पुग्न उनीहरुलाई कुनै बेर लागेन । गेटको बाहिरी भित्तामा पित्तलको पहेँलो प्लेटमा लेखेर टाँसिएको थियो — ‘नामगेल शेर्पा निवास ।’ उनीहरुले दोहो¥याएर त्यो नाम पढे र निश्चिन्त भए — साहुको घर यही हो । रातको सन्नाटामा साहुको घरको बडेमाको फलामे गेटले उनीहरुको त्रासलाई भित्रभित्रै बढाइदियो ।

तीनै जना ढोकाअगाडि मूर्तिवत् उभिए । कसले ढोका ढकढक्याउने ? तीनै जनाले एक आपसमा मौन प्रश्न गरे । यो प्रश्न नबुझ्ने त्यहाँ कोही थिएन । शिवराम र गणेशले हर्कबहादुरतिर इसारा गरे । हर्कबहादुरले नाइनास्ति गर्न सकेन, किनकि तीन जनामध्ये ऊ अलिक पाको र अनुभवी गनिन्थ्यो ।

‘ड्याङ ! ड्याङ ! ड्याङ !’ हर्कबहादुरले ढोकामा सानो आवाज दियो । ढोकाको आवाजपछि वरिपरिका कुकुरहरुको भुकाइले रातको सन्नाटालाई एक्कासि चि¥यो । साहुको घरभित्रको कुकुर खोर चर्काउँदै उफ्रियो । डरले छाती हप्प फुलेझैं लाग्यो उनीहरुलाई । कुकुर भुकेको आवाज भुइँमा नझर्दै एक जना पाले कामदार गेटमा हाजिर भयो र उसले टर्च बालेर एक पटक सबैको अनुहार हे¥यो ।

‘यो राति के खोज्न आ’को ?’ आगन्तुहरुको कमजोर व्यक्तित्वको अध्ययन गरेपछि पालेले निद्राको रिस पोख्दै भन्यो ।

‘कारखानामा भीमबहादुर साह्रै बिरामी छ । साहुलाई अस्पताल लैजान भन्दिनु प¥यो ।’  हर्कबहादुरले मलिन स्वरमा समस्या राख्यो ।

‘यतिबेला साहुलाई उठाउन मिल्दैन । तपाईंहरु भित्र बसिरहनुस् । साहु उठेपछि मात्र कुरा गर्नुस् ।’ पालेले ढोका खोलेर बरण्डाका कुर्सीहरु देखाइदिदै भन्यो ।

उनीहरु एक घण्टापछि भित्र पसे अर्थात् साहुको घरको कम्पाउपण्डभित्र । बाहिर उभिनु परेको पीडाले गर्दा यसलाई पनि उनीहरुले एउटा सानो सफलता नै ठाने । उनीहरु कम्पाउपण्डभित्र पसेपछि पालेले फलामको ढोका फेरि लगायो र उही यामानको ताल्चा ठोकिदियो ।

कुनै कुनै बेला चिसोले सासै लैजाला जस्तो हुन्थ्यो । अँध्यारो बरण्डामा बसेको करिब एक—डेढ घण्टापछि सहरका घरहरु छिचोल्दै आएका भालेका स्वरहरु सुने उनीहरुले । ‘उज्यालो हुने बेला भएछ दाजु !’ गणेशले हर्कबहादुरतिर फर्केर जाडोले काम्दै गरेको स्वर ओकल्यो ।

‘तर भीमबहादुरको स्थिति राम्रो छैन । चाँडै अस्पताल पु¥याउन सकिएन भने हामीले उसलाई नभेट्टाउन पनि सक्छौं ।’ खुला आकाशमा मधुरो हुँदै गएका ताराहरुतिर हेर्दै हर्कबहादृुरले लामो सास फे¥यो ।

त्यसपछि चिसोले कठ्याङ्ग्रिएको वातावरणमा डरको अर्को सिरेटो पस्यो । त्यसपछि वातावरणमा फेरि मुर्दाशान्ति छायो । एक छिनपछि नजिकै गाडीको आवाज सुनियो । उनीहरुले नजिकै मुख जोडेर खस्याकखुसुक सल्लाह गरे, ‘अब उज्यालो हुँदैछ ।’

सडकमा आ—आफ्ना कामले हिँड्ने मान्छेहरुको भीड बढ्न थाल्यो । चाबेल चोकतिरबाट आएको मानिसहरुको हल्ला पनि घरिघरि सुनिन्थ्यो । तरकारी र दूध बेच्ने र किन्ने मानिसहरु हतारहतारमा हिँडिरहेका थिए । तर बिहानै लागेको काठमाण्डौ हुस्सुले सडकमा हिँडिरहेका मान्छेहरुको आकृति मात्र देखिन्थ्यो । साहुको घरबाट पनि एक जना कामदार फुत्त निस्कियो र उनीहरुलाई हेर्दै बाहिर गयो । एक छिनपछि ऊ प्लास्टिकको एक झोला दूध बोकेर भित्र पस्यो ।

हर्कबहादुर विस्तारै उठेर गेटमा पुग्यो । ऊ गएको देखेपछि पाले पनि बाहिर निस्क्यो । उसले फेरि स्थितिको गम्भीरतालाई बुझिदिन आग्रह ग¥यो । ‘भीमबहादुरको अवस्था अत्यन्तै ननाजुक छ, साहुलाई बोलाइदिनुभए जाती हुन्थ्यो ।’

‘यति बेलै निद्रा बिथोल्यो भनेर साहुले हामीलाई अहिले खेद्छन् ।’ पालेले फनक्क आफ्नो कोठातिर फर्कदै अस्वीकृति जनायो । हुस्सु बिस्तारै फाट्दै गयो । घरका छतहरुमा घामको प्रकाश देखिन थाल्यो । घरअगाडिको सडकमा कार्यालय जाने मानिसहरुको आवतजावत बढ्न थालेको थियो । घरबाट साहुका बच्चाहरु पनि स्कूलतिर गए । उनीहरुले साहुका परिवारका सदस्यहरुलाई पनि गुहारे, तर पनि साहु उठेर आएन ।

‘मान्छेको ज्यानभन्दा पनि उसको निद्रा ठूलो’ गणेशले हर्कबहादुरसँग विस्तारै आक्रोश पोख्यो ।

‘यो मान्छे होइन जनावर हो,’ शिवरामले अलिक ठूलो स्वर ग¥यो । हर्कबहादुरले गणेश र शिवरामलाई हातको इसाराले चुप रहन संकेत ग¥यो । उनीहरुले वरिपरिको वातावरणबाट बुझे, खाना खाने बेला पनि टरिसक्यो ।

‘कामै गर्न छाडेर किन हूलै कसेर आ’को ?’ निद्राबाट भर्खर उठेको मुखाकृति बोकेर साहुले बाहिर एकाएक उनीहरुलाई झम्ट्यो ।

‘भिमबहादुर साह्रै बिरामी छ । अस्पताल लैजान हजुरलाई बिन्ती गर्न आ’को,’ हर्कबहादुरले अलिकति झुकेर भन्यो ।

‘बिरामी हुनेवित्तिकै अस्पताल लगिहाल्नु पर्दैन । तिमीहरु कारखानमा जाँदै गर, म एक छिनपछि आउँछु ।’ साहुले हर्कबहादुरको कुरालाई गम्भीरतापूर्वक लिएन ।

‘नमस्कार मालिक ! हामी विदा हुन्छौं,’ कोठाभित्र पस्न लागेको साहुलाई ठूलो स्वरले कराउँदै हर्कबहादुर जुरुक्क उठ्यो । अघि हिँड्दा हिँड्दै साहुले टाउको हल्लाएर विदा दिएजस्तो लाग्यो उसलाई । तर साहुले टाउको हल्लाएर विदा दिएको हो कि होइन राम्ररी भेउ पाउन उसले सकेन ।

‘हर्कबहादुर दाइ ! चाँडै जाऊँ,’ गणेश र शिवरामले हर्कबहादुरको हात ताने । बरण्डाको माथि भित्तामा झुण्ड््ययाइएको घडीको घण्टीले एघार बजेको सूचना दियो ।

‘धेरै अबेर भयो,’ हर्कबहादुरले मध्य घामतिर फर्केर हे¥यो ।

उनीहरु विस्तारै गेटबाट बाहिर निस्के र पूर्वको सडक समातेर जोरपाटीतिर लागे । सबैको अनुहारमा प्रस्ट पढ्न सकिने एउटा खिन्नता थियो ।

‘यस्ता कुकुरहरुको विश्वास गर्ने हामी बेकुफहरु हौं !’ शिवराम रिसले मुर्मुरियो ।

गणेशले टाउको हल्लाएर सहमति जनायो । परैबाट उनीहरुले देखे, कारखानामा मानिसहरुको भीड लागेको छ । उनीहरुको मनमा चिसो पस्यो । उनीहरुले आफ्ना पाइलाहरुको गति अझै बढाए । ‘बेलैमा अस्पता लागुपथ्र्यो,’ छिमेकी महिलाले भनेको कुरा बतासले उनीहरुको कानसम्मै ल्याइपु¥यायो ।

भीमबहादुृरको लास कारखानाको आँगनको बीचमा राखिएको थियो । भीमबहादुरले लाउने गरेको उही पातलो र मैलो लुङ्गीले उसको लास छोपिएको थियो ।

‘कति बेला ?’ साथीहरुतिर फर्केर गणेशले सोध्यो ।

‘भर्खरै हो, कात्रो किन्न गएकाहरु फर्केकै छैनन् ।’ कामदारहरुको स्वरमा आक्रोश थियो ।

मौरीहरुले रानोलाई घेरेझैं कामदारहरु भीमबहादुरको लासलाई घेरिरहेका थिए । सबैको अनुहारमा एउटा संकेत थियो । तर संकेत मौन थियो र सजिलै पढ्न सकिन्थ्यो । आँधी आउनुभन्दा अघिको वातावरण जस्तै । गणेश र शिवरामले त्यो संकेत सजिलै बुझे र गएर त्यही समूहमा मिसिए । हर्कबहादुर पनि उनीहरुसँग पछिपछि गयो ।



समकालीन साहित्य, पूर्णाङ्क ५६÷२०६१, चैत्र