घनश्याम ढकालको साँस्कृतिक उचाइ - मातृका पोखरेल

नेपाली प्रगतिवादी साहित्य र संस्कृतिको क्षेत्रमा सक्रियतापूर्वक योगदान दिइरहेकै बेलामा २०६८ साल फागुन १ गते मोटरसाइकल दुर्घटनामा परेर वरिष्ठ प्रगतिवादी साहित्यकार घनश्याम ढकालको असामायिक निधन भयो । संगठनमा उहाँको सक्रियता, साहित्य लेखनमा निरन्तरता, माक्र्सवादी सौन्दर्य चिन्तनको क्षेत्रमा उहाँको अध्ययनका दृष्टिले हेर्ने हो भने उहाँको यो निधन अपुरणीय क्षति थियो ।

साहित्यकार घनश्याम ढकालसँग मेरो भेटघाट र चिनजान भएको पनि दुई दशकको समय बितिसकेछ । २०४८ सालभन्दा पहिले नै भेट भएको हुनसक्छ । तर मैले एकिन समय सम्झन सकिन । २०४८ सालमा कीर्तिपुरमा अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक संघको राष्ट्रिय भेला भएको थियो । उहाँसँग त्यही कार्यक्रममा भेट भएको सम्झना मात्र मसँग छ । कवि कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ त्यो भेलाबाट अध्यक्ष निर्वाचित हुनुभएको थियो । त्यो भेलामा घनश्याम दाइले आफ्ना केही विचारहरु राख्नुभएको मलाई राम्ररी सम्झना छ । त्यो भेलाबाट बनेको कार्यसमितिमा उहाँ पनि रहनुभएको थियो । त्यसयताका समयहरुमा उहाँसँग मेरो नियमित भेटघाट भयो । केही संगठनहरुमा उहाँसँग सँगसँगै काम गर्ने मौका समेत मिल्यो ।

त्यसबेलाको समयमा उहाँको मूल जिम्मेवारी सांस्कृतिक संगठनमा थियो तर मेरो चाहीं युवा संगठनको जिम्मेवारी थियो । हामी दुवैजना एउटै पार्टी अन्तर्गतका जनवर्गीय संगठनमा कार्यरत थियौं । तीनवटा पार्टीहरुको एकता पश्चात त्यसबेला भरखरैमात्र ने.क.पा. (एकता केन्द्र) बनेको थियो । घनश्याम दाई तत्कालिन ने.क.पा. (मशाल) हुँदै एकता प्रकृयामा आउनुभएको थियो । म तत्कालिन ने.क.पा.(चौ.म.) मार्फत आएको थिएँ । साहित्य र संस्कृतिको रुचीको कारण उहाँसँग सम्पर्क नजिकिदै गयो । 

केही समयको सहकार्यपछि हामी फेरि सँगसँगै रहन सकेनौं । २०५० सालमा एकता केन्द्रमा फुट आयो । म एकता केन्द्र तिरै रहें उहाँ माओवादी तिर । एकताकेन्द्रमा काम गर्ने हामी साथीहरुले ने.क.पा. (माओवादी)ले सशस्त्र संघर्ष सुरु गर्दाका आरम्भिक अवस्थामा उहाँ लगायत खुला क्षेत्रमा कार्य गर्ने साथीहरुका लागि खासै कष्टकर नभएको महशुस गथ्र्यौं । घनश्याम ढकालले आफू सहभागी भएका मञ्चहरुबकाट जनयुद्धको पक्षमा बहस गरेको मैले धेरै पटक सुनेको छु । तर उहाँ त्यहाँ भित्र देखिएका गलत पक्षहरुको आलोचना गर्न पनि चुक्नुहुन्न थियो । यो कारणले पनि हुनसक्छ, हाम्रा बीचको भेटघाट र छलफलका लागि कुनै असहजपन सिर्जना हुँदैनथ्यो ।

घनश्याम ढकाल भिन्न विचार भएका मानिसहरुसँग आफ्ना कुराहरु राखेर साझा विषयहरुमा सँगसँगै काम गर्ने क्षमता राख्नुहुन्थ्यो ।  २०५४ सालमा भएको प्रगतिशील लेखक संघको चौथो राष्ट्रिय सम्मेलनमा ने.क.पा. (एमाले) पक्षधरका साहित्यकार साथीहरुले साझा मञ्चको मान्यतालाई लत्याएर संघलाई एकलौटी बनाए । निनु चापागाईं, कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ घनश्याम ढकाल लगायतका साथीहरु सहित हामीले उक्त सम्मेलन बहिष्कार गर्न बाध्य भयौं । एमाले निकट साहित्यकार साथीहरुलाई साझा मञ्चको गौरवमय मूल्यबाट टाढिएको प्रलेस चलाउनु र जनसांस्कृतिक मञ्च चलाउनुमा कुनै भिन्नता महशुस गर्ने करा थिएन । आफूले गल्ती गरेको महशुस गर्दै उनिहरु फेरि साझा मञ्चको मान्यताअनुसार  चलाउने आग्रहकासाथ हामीसँग छलफल गर्न आइपुगे । तीन वर्षे कार्यकाल पूरा नभई २०५६ सालमै प्रगतिशील लेखक संघको पाँचौ राष्ट्रिय सम्ेमलन सम्पन्न भयो । निनु चापागाईको अध्यक्षतामा बनेको उक्त कार्य समितिमा घनश्याम ढकाल उपाध्यक्ष र जीवेन्द्रदेव गिरी महासचिब बन्नुभयो । प्रगतिशील लेखक संघलाई साझा मञ्चको मान्यताअनुसार संचालन गर्न उहाँको ठूलो भूमिका रहयो । प्रलेसको छैठौं राष्ट्रिय सम्मेलनबाट उहाँ महासचिवमा निर्वाचित हुनुभयो । त्यो समय हामी परिवर्तनकारी स्रष्टाहरुका लागि सबैभन्दा कष्टकर थियो । राज्य आतङ्क तीब्र थियो । प्रगतिशील लेखक संघका कैयौं सदस्यहरु राज्यद्वारा बेपत्ता बनाइएका थिए । राज्यले परिवर्तनकामी साहित्यकारहरुमाथि क्रुर दमन र हत्याको ऋंखला अघि बढाएको थियो । माओवादी निकट सांसकृतिक संगठन अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक संघको उपाध्यक्ष भएको कारणले घनश्याम ढकाल राज्यको आँखामा झनै ठूलो बैरी हुनुहुन्थ्यो । एकातिर प्रगतिशील लेखक संघको महासचिव भएर देशभरिका प्रगतिशील साहित्यकारहरुलाई नेतृत्व प्रदान गर्नुपर्ने अर्कोतिर राज्यको गिद्धे दृष्टिबाट बच्नुपर्ने जस्तो त्रासद अवस्थाबाट उहाँले काम गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । प्रगतिशील लेखक संघको महासचिव र अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक संघको उपाध्यक्ष रहेको कारणले ने.क.पा. (माओवादी)ले पनि उहाँलाई उपत्यकामै रहने गरी पार्टीको जिम्मेवारी दिएको बुझिन्थ्यो । त्यसबेला उपत्यकाको पार्टी काम पटक्कै सहज नभएको हामी जनयुद्धबाट टाढा रहेकाहरु अनुमान गर्ने गथ्र्यौं । एकदिन साँझमा उहाँ मेरो कोठामा आइपुग्नुभयो र सेल्टरको समस्या परेको करा बताउनुभयो । सेल्टरको अपठ्यारोले उहाँ केही दिन मेरो कोठामै बस्न चाहनुहुन्थ्यो । माओवादी जनयुद्धबाट पृथक र जनयुद्धप्रति आलोचनात्मक धारणा राख्ने हामी जस्ता लेखकहरु समेत राज्यका लागि खतरनाक नै थियौं । हामीप्रति पनि एक प्रकारको निगरानी छ भन्ने सूचनाहरु कतै कतैबाट हामीसम्म आइपुग्थ्यो । त्यसैले मेरो कोठा दाइका लागि उपयुक्त नहुनसक्छ भने मैले । त्यस रात उहाँ मेरो कोठामा बसेर टेलिफेनबाटै अस्थायी सेल्टरको व्यवस्था गरेर भोलिपल्ट बिहान हिड्नुभएको थियो । 

घनश्याम ढकाललाई त्यसबेला काठमाडौंमा रहेर काम गर्नु अत्यन्त चुनौतीपूर्ण थियो । अपठ्यारा र जटिलताहरुसँग सामना गर्न सहज नभएरै होला एक दिन टेलिफोन गरेर उहाँले जनएकता साप्ताहिकको कार्यालयमा भेटेर केही कुरा गर्न चाहेको बताउनुभयो । आफू जनयुद्धभित्रै रहेको तर खुला रुपमा काम गर्न अपठ्यारो भएकाले प्रतिकृयावादीहरुको आँखा छल्नका लागि जनएकता पत्रिकामा आफूले एउटा वक्तव्य प्रकाशन गर्न खोजेको बताउँदै वक्तव्यको ड्राफ्ट देखाउनु भयो । त्यो वक्तव्यका बारेमा उहाँले धेरै साथीहरुसँग सल्लाह गर्नुभएछ । आखिर जनएकतामा त्यो वक्तव्य प्रकाशीत भयो । आन्दोलनको दृष्टिले हेर्दा त्यो वक्तव्य एउटा सानो कमजोरी थियो । जुनसुकै तरिकाले भए पनि घनश्याम ढकाललाई सिध्याएर आफूमाथि उक्लिन सकिहालिन्छ कि भन्ने भ्रम पालेका केही साथीहरुले त्यो वक्तव्यलाई लिएर आकाश खसेकै जस्तो गरेर प्रचार गरे । तर त्यही कमजोरीमा टेकेर उहाँ सिद्धिएको टिप्पणि गर्नु जायज छँदै थिएन । एकीकृत अखिल नेपाल जनसांस्कृतिक महासंघ केन्द्रीय समितिले आयोजना गरेको श्रद्धाञ्जली सभामा कमरेड चैतन्यले भने झैं उहाँ एक महान क्रान्तिकारी हुनुहुन्थ्यो । जनएकता साप्ताहिकमा उहाँको वक्तव्य प्रकाशित भइसकेपछिका कैयौं भेटघाटहरुमा मैले घनश्याम ढकाललाई जनयुद्धप्रति त्यतिकै आस्था र विश्वास भएको एउटा सचेत स्रष्टाका रुपमा पाएको थिएँ । जीवनका कैयौं सांस्कृतिक मूल्यहरुलाई आधारित मानेर उहाँको मूल्याङ्कन गर्ने हो भने उहाँ जनवादी सांस्कृतिक आन्दोलन भित्र बिरलै मात्र पाइने व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । 

साहित्यकार घनश्याम ढकाललाई मैले केही साहित्यिक सांस्कृतिक प्रसङ्गहरु मार्फत नजिकैबाट बुझ्ने र अध्ययन गर्ने अवसरहरु प्राप्त गरेको छु । पुरस्कार र सम्मानको विषयलाई लिएर मैले घनश्याम ढकालको उन्नत पक्षका बारेमा नजिकैबाट अध्ययन गर्ने मौका पाएको छु । हाम्रो देशका साहित्यकारहरुले पुरस्कार र सम्मानका लागि मरिहत्ते गर्ने गरेका घटनाहरु हामीले बारम्बार पढ्ने सुन्ने र देख्ने समेत गर्ने गरेका छौं । पुरस्कार दाताहरु कहाँ चाकरी गर्न जाने साहित्यकारहरुको सूची बेलाबेलामा हामीले अखबारहरुमा पढ्ने गरेकै छौं । त्यसो नहुँदा पनि पुरस्कारको आसा गर्नेहरु प्रसस्त हुनेनै भए । तर घनश्याम  यो जमातका बीचमा धेरै पृथक हुनुहुन्थ्यो । यस्तै विषयको एउटा प्रसङ्गमा घनश्याम दाइसँग म पनि जोडिएको छु । २०६४ सालमा साहित्य सन्ध्याले साहित्य सन्ध्या पुरस्कार सिफारिस गर्न एउटा समिति बनाएको थियो । वरिष्ठ साहित्यकार आनन्ददेव भटको संयोजकत्वमा बनेको उक्त छनौट समितिमा कवि अनिल पौडेल र मलाई पनि राखिएको थियो । छनौट समितिको पहिलो बैठकमा हामीले एउटा सूची तयार ग¥यौं । त्यो सूची करिब सात आठ जनाको थियो होला । त्यो सूचीभित्र घनश्याम ढकालको नाम पनि परेको थियो । कवि अनिल पौडेलले भनिहाल्नुभयो–‘यो सूचीमध्ये सबैभन्दा उपयुक्त नाम त घनश्याम ढकाल हो ’ अनिल पौडेलको कुरासँग मैले तुरुन्तै सहमति जनाएँ । आनन्ददेव भटले पनि तुरुन्तै थपिहाल्नु भयो –‘उहाँले पुरस्कार ग्रहण गरिदिनुभयो भने त त्योभन्दा उपयुक्त मात्र अर्को को हुन्छ र ।’

हामी सबै मत सतप्रतिशत मिल्यो । तर हामी सबैमा एउटा शंका बाँकी थियो घनश्याम ढकालले यो पुरस्कार ग्रहण गर्नुहुने हो कि होइन भन्ने विषयमा हामी सबैले शंका गथ्र्यौं । केही वर्ष पहिले उहाँले राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार अस्वीकार गर्नुभएको थियो । यही शंकाका कारण साथीहरुले घनश्याम ढकालको अनुमती लिएर निर्णय गर्ने जिममा मलाई दिनुभयो ।

साँझमा घर गएर घनश्याम ढकाललाई मेले फोन गरें । उहाा त्यसबेला पोेखरामै हुनुहुन्थ्यो । मैले सबै कुरा भनिसकेपछि निर्णय गर्न मसँग एक दिनको समयावधि माग्नुभयो । उहाँले भनेकै समयमा भोलिपल्ट साँझमा फोन गरेर मसँग पनि साहित्य सन्ध्या पुरस्कार लिन उपयुक्त हुने हो कि होइन भनेर राय माग्नुभयो र मुस्किलैले ल हुन्छ नि त भन्नुभयो ।

यतिबेला पुरस्कार र सम्मान दिने कतिपय संस्थाहरु विकृतिको उद्गमस्थल जस्ता बन्न थालेका छन् । कुन पुरस्कार ठिक र कुन पुरस्कार बेठिक भनेर छुट्याउने धारणा पनि हामीले निर्माण गर्न सकिरहेका छैनौं । बीस हजार चन्दा दिएर दश पुरस्कार हात पार्दै समाचारहरुमा छाउन लोभ गर्नेदेखि लिएर नगद पुरस्कार घोषण गर्दै पुरस्कृतहरुलाई खाली खाम दिने सम्झौता गर्ने दाताहरुको नेपाली साहित्यिक बजारमा उल्लेख्य उपस्थिति छ । यो बजारभित्र घनश्याम ढकाल जस्ता मानिसहरु पनि थिए भन्दा हामीलाई अचम्म लाग्न सक्छ । पुरस्कार र सम्मानका बारेमा चर्चा हुँदा म बारम्बार घनश्याम ढकालको यो प्रसङ्गलाई सम्झने गर्छु । पुरस्कार र सम्मानका बारेको उहाँको धारणालाई हामी सबैले आत्यसात गर्न जरुरी छ । 

मैले घनश्याम ढकाललाई बुझ्न पाएको अर्को पाटो पनि छ । मेरो त्यो बुझाइले उहाँ सांस्कृतिक रुपमा सम्पन्न मानिस हुनुहुन्थ्यो । घनश्याम ढकालका पछिल्ला दिनहरु धेरै अभावमय थिए । उहाँको आर्थिक दुरावस्थाका बारेमा कवि बलराम तिमिल्सिना, कवि गणेश भण्डारी, मलगायतका केही साथीहरु राम्ररी परिचित थियौं । एकातिर उहाा आर्थिक कठिनाइ भोगिरहनुभएको थियो अर्कातिर उहाँलाई प्रस्तावित गरिएको नेपाल टेलिभिजनको अध्यक्ष पद अस्वीकार गरिरहनुभएको थियो । उहाँका अगाडि यस्ता थुप्रै सम्भावनाहरु थिए । आफ्नै विचार अनुकूलको सरकार थियो । सरकारमा बस्नेहरुले उहाँलाइ राम्ररी चिन्दथे । सरकारले नियुक्त गर्ने र घनश्याम दाईलाई अनुकूल हुने अध्यक्ष तथा महाप्रबन्धक आदि पदहरु प्रसस्तै थिए । तर उहाँले त्यतातिर लोभी आँखा लगाएको मैले कहिल्यै सुन्न पाइन । बरु, मैले पछिल्लो समयमा पार्टीमा समावेश भएकाहरु तर आन्दोलनमा कुनै लामो योगदान नभएकाहरुले केही पाइएन भनेर गुनासो गरेको मैले थुपै्र पटक सुनेको छु । तर घनश्याम ढकाल यस्को अपवाद हुनुहुन्थ्यो । तीन वर्षअघि जनयुद्धबाट आएका साहित्यकारहरु मात्र सहभागी बन्ने आन्तरिक नीति बनाएर नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान लगायत अन्य दुईवटै प्रतिष्ठानमा प्राज्ञहरुको एउटा सूची घोषणा गरियो । त्यो नियुक्तिमा पनि घनश्याम ढकालको नाम पारिएन । जसरी भए पनि आफू मात्र खाने नाममा जनयुद्धको खोलभित्र जनआन्दोलनका विरोधी मण्डलेहरुलाई अटाइयो । साथीहरको बुद्धि पुगेको भए प्रज्ञा प्रतिष्ठानको त्यो कार्यकाललाई घनश्याम ढकाल जस्ता स्रष्टाहरुको सहभागितामा धेरै सम्भ्रान्त र उन्नत बनाउन सकिन्थ्यो । तर, आफ्नो स्तरको भेउ नपाएका साथीहरुको लोभले प्रज्ञाको त्यो सानो गाइ जात्रा पर्व आखिर विघटन भएरै छोड्यो । यस्ता विषयहरुमा घनश्याम ढकालले आफू नपरेको गुनासो कहिल्यै गनुभएन । यस प्रकारका विषयहरुभन्दा समग्र सांस्कृतिक आन्दोलनमा देखिएका समस्याहरुमा उहाँ छलफल गर्न रुचाउनुहुन्थ्यो । घनश्याम ढकालबाट हामी र नयाा पुस्ताले सिक्नुपर्ने एउटा महत्वपूर्ण पाटो यो पनि हो । घनश्याम ढकाललाई सम्झदै गर्दा मलाई जहिल्यै पनि अर्को एउटा सानो घटना बारम्बार याद आइरहन्छ । प्रगतिशील लेखक संघको आयोजनमा ५५÷५६ सालतिर इटहरीमा एउटा गोष्ठी भएको थियो । घनश्याम ढकाल त्यसबेला प्रगतिशील लेखक संघको उपाध्यक्ष हुनुहुन्थ्यो । हामी काठमाडौं पन्ध्र बस्जना इटहरी गएका थियौं । इटहरीको कार्यक्रमको व्यवस्थापनामा कवि अनिल पौडेल लाग्नुभएको थियो । अनिलजी त्यसबेला प्रलेसको केन्द्रीय सदस्य पनि हुनुहुन्थ्यो । केन्द्रबाट गएका साहित्यकारहरुलाइृ आउने जाने खर्च र खाने बसने प्रवन्ध आयोजक स्थानीय समितिले नै मिलाउने चलन प्रगतिशील लेखक संघमा पाहिले पनि थियो र अहिले पनि छ । कार्यक्रम सकिएपछि साहित्यकार रुद्र खरेल र म झापातिर जाने भयौं । निनु दाई, घनश्याम दाइलगायत अरु साथीहरु काठमाडौं फर्कने हुनुभयो । अनिलजीले सबैलाई बस भाडा र खान खर्च दिनुभयो तर घनश्याम दाईले मसँग पुग्ने पैसा छ किन लिने ? भनेर लिनुभएन । घनश्याम दाईसँगको यो विषयले पनि मलाई कहिले काहीं निकै सोचमग्न बनाउँछ । हेर्दा यो घटना सानो लाग्छ, तर यहाँभित्र जीवन मूल्यको उचाई निकै अग्लो थियो भन्ने मलाई बारम्बार लागिरहन्छ ।

आन्दोलनमा धेरै मानिसहरु लहैलहैमा आएका छन् । नबुझिकन लहैलहैमा लागेकाहरु मध्ये केहीले आफूलाई रुपान्तरण समेत गरेका छन् तर केहीले भने आन्दोलनमा सरिक हुनु पूर्वको सांस्कृतिक अवस्था जस्तो थियो त्यस्ता कुनै परिवर्तन गर्न सकेका छैनन । कतिपय अवस्थामा उनीहरु आफूलाइृ कुनै रुपान्तरण नगरिकन नेतृत्व तहमै पुगेका छन् । नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र पहिले पनि यो समस्या थियो । यो समस्या झन बढ्दै गएको छ । घनश्याम ढकालको जीवन पढ्दा उहाा कम्युनिष्ट आन्दोलनमा लहैलहैमा लाग्नुभएको थिएन । उहाँ पहिले नेपाली कांग्रेस निकट तरुण दलमा आबद्ध हुनुहुन्थ्यो । त्यसपछि तत्कालिन के.क.पा. (माले) मा संगठित हुनुभयो । मालेमा रहँदा तत्कालिन सोभियत संघलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा उहाँको फरक विचार रह्यो । तत्कालिन सोभियत संघलाई हेर्ने दृष्टिकोमा मालेमाभन्दा उहाँले आफूलाई तत्कालिन ने.क.पा. (चौम) को नजिक रहेको पाउनुभयो र उहाा चौमतिर लाग्नुभयो । अध्ययनकै क्रममा उहाँले आफूलाइृ वैचारिक रुपले रुपान्तरित गर्दै लैजानुभयो । त्यतिमात्र होइन, सिद्धान्त र विचारअनुसार आफू स्वयंलाइृ रुपान्तरणको प्रकृयामा लानुभयो । यस अर्थमा घनश्याम ढकाल आम कम्युनिष्ट कार्यकर्ताभन्दा पृथक हुनुहुन्थ्यो । 

घनश्याम ढकाल साहित्यिक अभियन्ता र स्रष्टा दुवै क्षेत्रमा समान रुपमा सक्रिय हुनुहुन्थ्यो । यी दुईमध्ये कुनैमा पनि उहाँलाई घटिबढि गर्न सकिदैनथ्यो । लेखनमा पनि उहाँ त्यतिकै सक्रिय हुनुहुन्थ्यो । संगठनात्मक काम र सम्पादनमा उहाँको सक्रियता पनि उल्लेखनीय थियो । जहिलेदेखि उहाँ कम्युनिष्ट आन्दोलनमा आबद्ध हुनुभयो, त्यो बेलादेखि नियामित रुपमा आफूले लिएको जिम्मेबारी इमानदारीताका साथ पूरा गर्नुभयो ।

सांस्कृतिक संगठनका बैठकहरुमा उहाँ आन्दोलनकै साथीहरुमा कमजोर हुँदै गएको सांस्कृतिक पक्षहरुका बारेमा निकै कुराहरु उठाउनुहुन्थ्यो । आफूलाई समर्थन गरे सबै थोक राम्रो, समर्थन नगरे सबैथोक नराम्रो भन्ने वामपन्थी आन्दोलनभित्र हुर्किएको प्रवृतिप्रति उहाँ निकै आक्रोश व्यक्त गर्नुहुन्थ्यो । राजनैतिक पार्टीका नेताहरु र सांस्कृतिक आन्दोलनका नेताहरुमा आदर्श जीवन बिताउने क्षमता हुनुपर्छ भन्ने उहाँको धारणा थियो । घनश्याम ढकालले सिद्धान्त र विचारलाई गफ गर्ने विषयका रुपमा मात्र लिनुभएन त्यसलाई आफ्नो जीवन र कर्ममा ढाल्न पनि प्रयत्न गर्नुभयो ।

माघ २८ गते बिहानै फोन गरेर घनश्याम दाईले केही कुरा गर्न चाहेको बताउनुभयो । त्यसपछि उहाँ साढे दस बजेतिर म काम गर्ने कार्यालयमा आउनुभएको थियो ।

‘नेताहरुले हामीलाई टुक्राटुक्रा पारेर खाँदैछन् कि भन्ने लाग्न थालेको छ ।’ भेटघाटको सामान्य भलाकुसारी समेत सकिन नपाउँदै उहाँले वर्तमान राजनैतिक दृश्यप्रति चर्को आक्रोश पोख्नुभयो ।

नेतृत्वमा विकसित हुँदै गएको जीवनशैली र कार्यशैलीप्रति पहिले पहिले पनि उहाँ निकै आलोचना गर्नुहुन्थ्यो । तर त्यसदिन उहाँको आलोचना अझ कडा थियो । उहाँको छोरो सहिद विजय ढकाल विश्वासको सहादत पछि त्यो क्रम पहिले पहिलेको भन्दा अझै बढेको महशुस गरेका थियौं हामीले । आन्दोलन र पूर्णकालीनकै नाममा मोजमस्तीपूर्ण जीवन बिताउने साथीहरुको ठूलो हिस्सा झल्झली देख्नुभएको थियो उहाँले । उहाँले अत्यन्तै अभावपूर्ण जीवन बिताइरहनु भएको थियो । प्रगतिशील लेखक संघ र अखिल नेपाल लेखक संघको अध्यक्ष जस्तो गरिमामय जिम्मेवारी बोकेको उहाँ जस्तो एउटा प्राज्ञिक व्यक्तिले कीर्तिपुरको भान्सा पनि सँगसँगै भएको एउटा चिसो छिडिमा जीवन निर्वाह गरेर बस्नुपर्ने बाध्यता थियोे ।

त्यसदिनको भेटमा हाम्रा बीचमा बामपन्थी आन्दोलनभित्र हुर्कदैगएको कमजोर सांस्कृतिक पक्षको बारेमा निकै चर्चाहरु भए । उहाँको निधन हुनभन्दा दुईदिन अघि मात्र सांस्कृतिक विषयहरुमा हामीले धेरैबेर छलफल गरेका थियौं ।

२०६८ सालको फाल्गुण १ गते जनयुद्ध दिवस मनाउने तयारीमा थियौं हामीहरु । पौने एघार बज्न लाग्दै थियो । कार्यालयको टेलिफोनबाट कुनै साथीसँग कुरा गरिरहेको थिएँ । मोवाइलको घण्टी बज्यो । कवि अमर गिरीको रहेछ । कार्यालयको टेलिफोन राखेर अमरजीको फोन रिसिभ गरें ।

‘घनश्यामजीलाई के भएको हो ?’ उहाँले नै यसरी मलाई पहिलो प्रश्न गर्नुभयो ।

‘को घनश्याम ?’ उहाँको कुरालाई मैले अझ पुष्ट्याउन खोजें ।

‘घनश्याम ढकाल क्या घनश्याम ढकाल ।’ उहाा अलि आत्तिएको स्वरमा बोलिरहनुभएको थियो । ‘के भयो र उहाँलाई मलाई केही पनि थाहा छैन ।’ 

दुर्घटनामा परेर उहाँलाई वीर अस्पतालको इमर्जेन्सीमा ल्याइएको छ रे । ल तपाईं कुदिहाल्नुस त ।’ यसपछि अरु केही थाहा नभएको कुरा गर्नुभयो उहाँले ।

वीर अस्पताल नजिकै थियो मेरो कार्यालय । अस्पतालका लागि कुद्दै गर्दा बाटैबाट मैले पहिलोफोन घनश्याम दाइकै छोरी बन्दनालाई गरें र दोस्रो फोन बलराम तिमिल्सिनालाई । बन्दनाले दुर्घटनाको सूचना पाइसकेकी रहिछन् र ट्याक्सीमा आफू अस्पताल आइपुग्नै लागेको जानकारी दिइन । दुर्घटनाबाट विस्तृत जानकारी उनलाई पनि थाहा रहेनछ ।

वीर अस्पतालको इमर्जेन्सी दृश्य वार्डमा प्रवेश गर्ने बित्तिकै मैले सोच्दै नसोचेको दृश्य देखें । बन्दना आफ्ना पिता घनश्याम ढकालको मृत शरिरलाई छाँद हालेर रोइरहेकी थिइन् । साथीहरु आउने क्रम शुरु हुँदै थियो ।

मानिस जिवितै रहेको बेलामा उसको अनुपस्थितिले पार्ने प्रभावका बारेमा सोचिंदो रहेनछ । वरिपरिको वातावरणले घनश्याम ढकालको निधन अपुरणीय क्षति हो भन्ने निश्कर्ष निकाल्न झनै हौस्याइरहेको छ । आफैसँग हिडिरहेका साथीहरु हेर्छु । काम र कुराका बचिमा नाघ्नै नसकिने खाडलहरु फाट्दै गएका छन् । केही साथीहरु अभाव र पीडाका बीचमै क्रान्ति र परिवर्तनको क्षितिज नियालिरहनुभएको छ । तर यस्ता साथीहरुको संख्याभन्दा जुनसुकै तरिकाले अवशर हत्याइहालुँ भन्ने साथीहरुको संख्या बढिरहेको छ । घनश्याम ढकालको निधनका दिनहरु जतिजति बित्दै छन् उहाँको अभाव झनै खट्किदो छ ।