अँध्यारो विरुद्ध उज्यालो : सुनेजानेका कुरा - विश्वराज ढुङ्गाना

संक्षिप्त ऐतिहासिक आलेख

हरेक मानिसले आफ्नै हृदयलाई स्वच्छ भावले नियाल्ने प्रयास ग¥यो भने उसले आफूबाट भएगरेका अपराध प्रस्ट थाहा पाउँछ । समाजमा धेरजति अपराध धन र यौनसँग गाँसिएर नै हुने गर्छन् । हामीले पुरानो समाजको कथा खोतल्यौं भने यी दुई कुराले समाजमा व्यापक द्वन्द्व पैदा गरिरहेको हुन्छ । हाम्रा पुर्खाको कथा थाहा पाउन खोजियो भने अनेक लोमहर्षक कहानीहरू जानकारी पाइन्छ । सुन्दा पनि बिरक्त लाग्ने ती घटनाहरू भोग्नेले भोगेका हुन्छन् । यही सन्दर्भमा अहिलेको प्रचलित भाषामा शोषकसामन्त र शोषितपीडितका कथा, पुरानो शब्द सापटी लिँदा ठालु र गरीबहरूका कथा, पहिलेको समाजका यथार्थ हुन् । ती कुरूप गाथा यतिसम्म पीडादायी छन् कि अनेक मानिसहरू भएको जेथा गाउँसमाजका ठालु वा सामन्तलाई बाटाखर्चमा बुझाएर थोरै झिटी र मालजाल अनि आफ्ना लालाबाला लिएर अनिश्चित गन्तव्यतिर लाग्न बाध्य हुन्थे । अहिले सिक्किम, दार्जलिङ्ग, भुटान, आसाम, मेघालय, नागालैन्ड, मणिपुर आदि पूर्वी भारतीय भूमिमा छरिएका नेपाली तिनै पीडित पुस्ताका सन्तति हुन् । हाम्रो समाजको पहिलेको कथाको सार यस्तो नै थियो । 

यसको मतलब त्यो समाजमा असल मान्छे थिएनन् भन्ने हैन । कोही विवेकशील र न्यायी पनि थिए । कोही असाध्य धर्मभीरु थिए । सदाचारमा रहन्थे । रुद्री, पुराण लगाउँथे । राजस्व, देवस्व र ब्राह्मणस्व खानु हुँदैन र खायो भने दोष लाग्छ भन्थे । बाटाघाटामा वरपीपल रोप्थे । पाटी, पौवा र धर्मशाला बनाउँथे । मन्दिर बनाएर पूजा चलाउनका लागि गुठी जग्गा दिन्थे । पशुपतिको दर्शन गर्न जान पाउँदा ठूलै काम पार लगाएको ठान्थे । काशी, गया, वृन्दावन, हरिद्वार, ऋषिकेस, बद्रीनाथ, केदारनाथ, गङ्गोत्तरी, यमुनोत्तरी आदि तीर्थ जान्थे । 

जनताको आयस्रोत सीमित थियो । धनीहरू अन्न बेचेर पैसा हात पार्थे । सबै खालका घरेलु पशुहरू एकसाथ पालिन्थ्यो । उत्तरी भेगमा व्यावशायिक रूपले भेडा र चौंरी भने ठूलो संख्यामा पाल्ने गरिन्थ्यो । राडी, पाखीको बजार मनग्गे थियो । मासु खाइने पशुहरू र गाईभैंसीको घिउ पनि बिक्री हुने उत्पादनमा गन्ती हुन्थ्यो । 

कहिलेकाहीँ भीषण अनिकाल पथ्र्यो । अन्न बेसाउन टाढाटाढा पनि जानु पर्ने हुन्थ्यो । बजार थोरै थिए । ती पनि खुँज र मधेशमा मात्र थिए । सामान्य लुगा, मसला, नून र मट्टीतेल ती बजारबाट किनेर मानिसहरू काम चलाउँथे । घरेलु खाँडी (खादी ?) कपडाका लुगा नै मानिसहरू लगाउँथे । महिलाहरू खास जातका बोटबिरुवाका पात माडेर रस निकाली खाँडीलाई अलि ध्वाँसे बनाएर त्यसैको सारी चोलो लगाउँथे । रिट्ठाका बोक्रा माडेर लुगा धुने चलन थियो । अलि सेतो खरानी पानी भएको भाँडामा लुगा हाली उमालेर धुँदा लुगा सफा पनि हुन्थे र नदेखिने कीरा पनि मर्थे । तरीका वैज्ञानिक नै थियो ।

सरकारका प्रशासनिक र सैनिक सेवामा खास जातिका मानिसको बाहुल्य हुन्थ्यो । जङ्गबहाहुरको उदयपूर्व भाइभारदारहरूमा थापा, पाँडे, बस्नेत, ठकुरी, कार्की, मगर र गुरुङ नै बढी हुन्थे । जङ्गबहादुरको शासन शुरू भएपछि सैनिक तहका जर्नेल पद राणाका लागि मात्र सुरक्षित भयो । अरू श्री ३ का विश्वासी मान्छेहरूले ठूलोमा कर्णेलसम्मको पद पाउँथे । उच्च प्रशासनिक तहमा पनि सैनिकलाई नै खटाइन्थ्यो । जिल्लामा सबैभन्दा ठूलो पद बडाहाकिम हुन्थ्यो । त्यो पद कतैकतै मात्र सामान्य नागरिकले पाउँथे । सुब्बा, खर्दार, मुखिया, बहिदार पदमा साक्षर भई स्वाध्यायन गरेका ब्राह्मणले बढी पाउँथे भने क्षत्री पनि ती पदका हकदार हुन्थे । बिनापहँुच र बिनाचाकडी कोही जागिरे हुँदैनथ्यो । हरेक वर्ष सैनिक र कर्मचारीको मूल्याङ्कन गरेर राख्ने वा हटाउने गरिन्थ्यो । त्यसलाई पँजनी भनिन्थ्यो । साना पदमा पँजनी कम हुन्थ्यो । पँजनी गर्ने आधार कर्मचारीको कामको मूल्याङ्कन नै हुन्थ्यो । चाकडी (बफादारी) पनि प्रमुख आधार मानिन्थ्यो । कसैलाई खास अवधिपछि खोसुवा नगरिएको अवस्थामा थमौतीको सूचना दिइन्थ्यो र त्यस्तो सूचना नपाउनेले आफू खोसिएको जान्नुपथ्र्यो । अलिपछि खोसिएकालाई घरमा खोसुवा पुर्जी पठाउन थालियोे । 

राणाकालमा श्री ३ लगायत राणापरिवारका उच्च पदासीन व्यक्तिहरूसँग पहुँच कायम राख्न चाकडी नै एकमात्र उपाय थियो । अलिकति पढेका मानिसहरू जागिरे हुन र जागिर भएपछि पनि जागिर जोगाउन चाकडीमा खुब धाउने गर्थे । राणाहरूलाई खुशी पार्न नसक्ने मानिसको समाजमा प्रतिष्ठा बढ्दैनथ्यो । त्यसैले चाकडी गर्ने मानिसलाई पनि हेय दृष्टिले हेरिँदैनथ्यो, बरु प्रतिष्ठाकै रूपमा लिइन्थ्यो । 

जनजातिहरूले पढ्ने–लेख्ने अवसर ज्यादै कम पाउँथे । त्यसैले निजामती जागिरमा उनीहरूको पहुँच नगण्य हुन्थ्यो । सीपाहीमा भने उनीहरूले नै प्राथमिकता पाउँथे । नेवार र तामाङलाई भने सेनाका सीपाहीमा पनि भर्ना लिइँदैनथ्यो । ब्राह्मणलाई पनि सेनामा स्वीकारिँदैनथ्यो । शूद्रहरूको त कुनै सम्भावना नै थिएन । 

नेपाल संसारमै पिछडिएको देश भने अवश्य थिएन । नेपालीहरूको व्यापार भोटसँग हुन्थ्यो । यताबाट खाद्यान्न र लुगा उता लगिन्थ्यो । उताबाट सुन, नुन, जडीबुटी, चौंरी, घोडा, कुकुर आदि ल्याइन्थ्यो । नेपाली सिक्का ल्हासामा पनि चल्थ्यो । काजी भीम मल्लले भोटसँग युद्ध गरी सम्बन्ध व्यवस्थित गरे । नेपाली व्यापारीहरूको सुरक्षा भयो । पछि बहादुर शाहको नायबीमा शासन चलेको समयमा नेपालसँग निहुँ खोज्न भोटेहरूले चीनको पनि सहयोग लिएर आक्रमण ग¥यो । रसुवाको वेत्रावती नदीको किनारसम्म आएको संयुक्त सेनालाई नेपाली फौजले बहादुरी र चतु¥याइँ दुवै प्रयोग गरेर सन्धि गर्न विवश तुल्यायो । पछि जङ्गबहादुरका पालामा पनि भोटसँग विवाद बढेर ठूलै युद्ध भयो । भोट फेरि पनि सन्धि गर्न बाध्य भयो । पछि चन्द्रशमशेरको मृत्यु निकट भएको अवस्थामा भोटेहरूले पुनः निहुँ खोजे । मुलुकको रक्षाका लागि ढुकुटीबाट तीन करोड रुपियाँ झिकेर खर्च युद्धका लागि खर्च गर्न तयारी थालेपछि भोटेहरू सन्धि गर्न तत्पर भए । 

भोटमा गएर उहीँ बस्ने नेवार वा अरू जो भए पनि श्रीमती लिएर जान पाउँदैनथे । त्यहाँ विवाह गर्न केटी पाउन गाह्रो थियो । साथी, मीत वा साझेदार बनेर उसैकी श्रीमतीसँग बस्न भने पाउँथे । त्यस्तो सम्बन्धबाट जन्मेका सन्तान ’खचडा’ कहिन्थे । छोरी भए भोटकै हुन्थी, छोरो भयो भने नेपाली प्रजामा खचडामा दरिन्थ्यो । नेपालीले भोटमा बेपार गर्दा भन्सार महसुल तिर्नु पर्दैनथ्यो । मुद्दामामिला केही परे ल्हासामा नेपाल सरकारबाट नियुक्त नेपाली वकिलले हेर्थे, दण्ड जरिवाना उनैले लिन्थे । भोटले प्रत्येक व्यक्तिबाट ग्यानपन्जी रकम लिन्थ्यो । नेपाली व्यापारी र खचडाहरूले त्यस्तो रकम पनि तिर्नु पर्दैनथ्यो ।

नेपालमा दुइटा अमानवीय सामाजिक विकृति सतीप्रथा र दासप्रथा प्रचलनमा थिए । सतीप्रथा सुन्दैमा पनि विष्मयकारी छ । ब्राह्मण र क्षेत्री जातको पुरुष मर्दा उसका श्रीमतीहरू करकापमा परेर नै लोग्नेको चितामा ज्यूँदै जलाइन्थे । पछि जङ्गबहादुर राणाले सरकारको अनुमति नलिई सती जान नपाइने व्यवस्था गरे । सरकारको अनुमति पर्खनु सहज हुँदैनथ्यो । फेरि, उनको छिटै निधन भइहालेकाले त्यो कानून प्रभावकारी रूपले लागू हुन सकेन । 

सती प्रथासँग मिल्दोजुल्दो अर्को प्रथा पनि भारतका राजपूत नारीहरूमा प्रचलित थियो । त्यसलाई जौहर भनिन्थ्यो । पुरानो समयमा भारतमा राजपूत स्त्रीहरूले शत्रु पक्षद्वारा युद्धमा आफ्नो संरक्षक राजाको हार हुने अवस्थामा शत्रुद्वारा हरण भई अस्मिता गुमाउनुुपूर्व नै देह विसर्जन गर्थे ।

पत्नी बनेर कसैको घर आउने तेह्रचौध वर्षकी ब्राह्मण वा क्षत्रिय नारीको कष्टकर जीवनको कथा भनिनसक्नुको हुन्थ्यो । राति अबेरसम्म चुलोचौकोमा अल्मलिनु, जाँतो वा ढिकीको काममा संलग्न हुनु, सुुतेका सासू आदिको गोडामा चिल्लो लगाउनु अनिवार्य काम मानिन्थे । अन्तमा पतिका साथ सुत्न ओछ्यानमा जाँदा पुनः गोडामा चिल्लो लगाउँदासम्म थाकेर लत्र्यान्न परेको ज्यानले यौवनको माग पूरा गर्ने पतिको दुर्दान्त चाहनालाई साथ दिन होस् वा आफ्नो यौनतुष्टिका खातिर होस्, सहभागिता जनाउनु अपरिहार्य क्रियामा दरिन्थ्यो । अझ सन्तानकी आमाले बच्चाबच्चीको रुडोपिडो खप्नु पथ्र्यो । कल्पना गरौं, रात कति बाँकी रहन्थ्यो होला निद्रादेवीको शरणमा पुग्दा ? बिहानीपख कुखुरा बास्न नपाई सासूको कौलासो शुरू हुन्थ्यो । हिजो आफू बुहारी हुँदा आफूले भोगेको बुहार्तनको अनुभूति सँगालेकी सासू बुहारीप्रति अपवाद ठानिएका बाहेक सबै लगभग शून्य सद्भाव राख्थे । कठै, नेपालका पुरानो समयका ब्राह्मण–क्षत्री समाजका छोरीहरू ! 

नेपाली समाजमा चलेको अर्को कुप्रथा हो, दासप्रथा । यो प्रथा अनुसार समाजमा हुनेखाने मानिसहरू काममा दल्न दासहरू पाल्थे । ती लोग्नेमान्छे दासहरूलाई पारे वा कमारो भनिन्थ्यो भने स्त्रीहरूलाई कमारी भनिन्थ्यो । तिनीहरू स्वतन्त्र जीवन बाँच्न पाउँदैनथे । घरमालिकले मोलमोलाइ गरेर तिनीहरूलाई खसीबाख्रा झैं किन्न र बेच्न पनि पाउँथे हुन्थ्यो । कमारी स्त्री वा तिनका छोरीहरूको घरमालिक वा उसका सन्तानबाट यौन शोषण हुनु त सामान्य कुरा नै मानिन्थ्यो । चन्द्रशमशेरले १९८१ वैशाख २४ गते सार्वजनिक घोषणा गरेर यो प्रथालाई बन्द गरे । 

यी नेपाली समाजमा प्रचलित दुवै कुप्रथाहरूलाई सार्वजनिक घोषणा गरी बन्द गर्ने काम श्री ३ चन्द्र शमशेरले गरेका हुनाले उनी अनुदारवादी शासक हुँदाहुँदै पनि नेपालका महान प्रधानमन्त्रीको कोटीमा पर्छन् । 

१९२० सालमा भोजपुरको नेपालेडाँडामा जन्मेकी योगमाया बालविधवा थिइन् । पछि तिनी आफन्तसँग आसाम गएर सचेत मानिसहरूसँगको सम्पर्कमा बस्न पाइन् । त्यहाँ तिनले योगको अभ्यास गर्न पनि सिकिन् । त्यसपछि तिनले घर फर्केर आई नेपाली समाजका अभिशप्त नारीहरूमा चेतना भर्न थालिन् । सतीप्रथा, दासप्रथा, बालविवाह, अनमेल विवाह बन्द गर्न र विधवाले पनि पुनर्विवाह गर्न पाउनु पर्छ भनी माग पनि राखिन् । पटकपटक नेपालका तत्कालीन श्री ३ हरूलाई बिन्तीपत्र मार्फत सामाजिक अवस्थामा सुधार ल्याउन गुहार मागिन् । सरकारबाट झन् निरुत्साहित हुनुपरेकाले तिनले अन्यायीको राजमा बाँच्नु ठीक छैन भनी ६७ जना अनुयायीसहित १९९८ साल असार २२ गते अरूण नदीको मजुवाबेंसीमा किनारबाट नदीमा हामफालेर जलसमाधि लिइन् । यसरी तिनले नारी मुक्ति अभियानको लागि प्रतीकात्मक विद्रोह गरिन् । 

१८७१÷७२ सालमा अंग्रेजसँग नेपालीले बहादुरीसाथ युद्ध लडेका थिए । अंग्रेज नेपालीको वीरताबाट प्रभावित भएर भारतमा आफ्नो शासन टिकाउन नेपाली युवालाई सेनामा भर्ना गर्न चाहन्थ्यो । आफ्ना अनुकूलका ठानेर प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणासँग नेपालीलाई सेनामा भर्ना अनुमति माग्यो । तर उनी सहमति दिन तयार भएनन् । उनले भने— “हाम्रा मान्छे तपाईंहरूसँग युद्धमा हार्नु परेकाले खुशी छैनन् । तपाईंहरूलाई वापवैरी ठान्छन्, केही जानी तपाईंका अफिसरलाई हाम्रा सीपाहीले मारिदिए भने त्यसको जवाफदेही मेरो हुन्छ । त्यसकारण गोर्खा रेजिमेन्टमा नेपाली रिक्रुट भर्ना हुन दिन मिल्दैन ।” जङ्गबहादुरसँग अंग्रेज नाजबाफ हुन्थे, तर सन्तुष्ट हुँदैनथे । जङ्गबहादुरले अनुमति नदिए पनि नेपाली युवाहरू भागेर गई ब्रिटिश सेनामा भर्ना हुन थालिसकेका थिए । जङ्गबहादुरपछि रणोद्वीपले पनि अंग्रेजको चाहना पूरा गरेनन् । काका मार्ने वीरशमशेर र दाजु लखेट्ने चन्द्रशमशेरले ब्रिटिशको सेवा गर्न कुनै कसर बाँकी राखेनन् । अनि कानूनी रूपले नै ब्रिटिशले गोर्खा भर्ती केन्द्र खोलेर खासगरी नेपालका जनजाति समुदायका युवाहरूलाई कजाउन थाल्यो । नेपालको युवाशक्ति ब्रिटिशको सेवामा अर्पित भयो । ती युवाहरूको इमानदारी र बहादुरीले ब्रिटिशले संसारमा अझ धाक जमायो । अहिले पाकिस्तानमा पर्ने लाहोरमा त्यसबेला भरखर सेनामा भर्ती भएका रिक्रुटहरूको तालिम हुन्थ्यो । त्यसैले लाहोरमा तालिम पाएका युवाहरूलाई लाहुरे भन्ने गरिएको हो । दोस्रो विश्वयुद्धमा तलब पनि नपाईकन ज्यानको बाजी लगाएर युद्ध गरी फर्केका थोरै लाहुरेहरूको यथार्थ आँसु आउने खालको थियो ।

अंग्रेजले जङ्गबहादुर राणालाई सार्वभौमसत्ता सम्पन्न मुलुकका राजाको दूतको रूपमा प्रधानमन्त्री मानेर नै बेलायतमा ३१ तोपको सलामी दिई स्वागत र सम्मान गरेको थियो । तर उनको देहावसान भएपछि अंग्रेज आफ्नो बाचामा अडिग रहेन । ऊ नेपाललाई जुनसुकै बेला हडप्ने दाउमा थियो । नेपालका राजालाई भारतीय रजौटालाई झैं ज्ष्क ज्नजलभकक भनिन्थ्यो । चन्द्रशमशेरले १९८० सालमा ंअंग्रेजसँगको शान्ति र मैत्री सन्धि गरे । यो नै उनको सर्वश्रेष्ठ राष्ट्रवादी काम हो । यही सन्धिले नै नेपाललाई भारतभन्दा जेठो स्वतन्त्र मुलुक स्वीकार गर्न बाध्य पारेको हो । ब्रिटिशले नेपालको सार्वभौमसत्ता र स्वतन्त्रता स्वीकारेर काठमाडौंमा रेजिडेन्टको साटो राजदूत राख्ने काम भने ग¥यो । नेपालका श्री ५ लाई ‘हिज म्याजेष्टी’ द्वारा सम्बोधन पनि गर्न थाल्यो । त्यसपछिदेखि नै नेपाललाई अन्य मुलुकसँग पनि दौत्य सम्बन्ध राख्न बाटो खुलेको हो । 

जङ्गबहादुरले बेलायत र फ्रान्सको भ्रमणमा जाँदा त्यहाँ कानूनको शासन देखे । अनि नेपाल फर्केर उनले धर्मशास्त्र र नीतिशास्त्रलाई मूल आधार मानेर अलि आधुनिक, व्यवस्थित र लिखित कानून बनाए । त्यसलाई मुलुकी ऐन भनियो । उनले हरेक अदालतलाई कानूनको पुस्तकको प्रतिलिपि पनि उपलब्ध गराएका थिए । उनले बनाएको कानूनमा जात हेरी सजायचाहिँ घटबढ थियो । 

राणाकालमा श्री ५ को लालमोहर छाप लागेर बनेको ऐनलाई खड्गनिशाना छाप लागेर बनेको सवालले, त्यो सवाललाई खड्गनिशाना सनदले, त्यो सनदलाई पनि खड्गनिशाना फैसलाले वा तोक आदेशले काट्न सक्थ्यो । एकपछि अर्को गरी कानून काट्ने शक्ति खड्गनिशाना छापमा निहित थियो । खड्गनिशानाको चलन चन्द्रशमशेरले १९६४ सालमा खड्गनिशाना छाप बनाई प्रचलनमा ल्याएका हुन् ।

राणाकालमा प्रचलित केही शब्दहरूको अर्थ र तिनीहरूको प्रयोगबारे संक्षिप्त जानकारी दिनु मनासिब नै ठहर्ला ।

सवाल :

मोफसलमा बस्ने अधिकृतहरूले आफ्नो क्षेत्राधिकार वा सो अधिकार क्षेत्रको प्रयोग र कार्यपद्धति सम्बन्धमा सवालको रूपमा पहिलो सवाल, दोस्रो सवाल भनेर सदर काठमाडौंमा सोधेर पठाएकोमा सदरबाट अधिकारवालाले पहिलो सवालको हकमा यसो गर्नू, दोस्रो सवालको हकमा यसो गर्नू भन्ने जुन निर्देशनात्मक जवाफी आदेश पठाउँदा पहिलो सवाल, दोस्रो सवाल जवाफ लेखिँदोरहेछ । यसो गर्दागर्दै केही समयपछि सवाल शब्दले नियमको अर्थ बोक्यो । अनि अधिकृतहरू फलानो सवाल बमोजिम गर्नू, भन्न थाले । यो सवालले पूर्ण कानूनी शक्ति मात्र हैन, बढी शक्ति प्राप्त ग¥यो । पछिपछि यो सवालमा लेखिएजति यसै सवालबमोजिम र अरूमा ऐनबमोजिम गर्नू भन्ने लेखिन थाल्यो । यसरी यो सवाल शब्दले ऐनको काम ग¥यो । राणाकालभन्दा पहिलेदेखि नै सवाल प्रचलनमा रहेको थियो ।

सनद :

सवालमा नखुलेका विषयमा स्पष्ट खुलाई व्यवस्था गर्ने वा नयाँ गर्ने कामकाज अख्तियारी विषयमा कुनैं अड्डाअदालत वा व्यक्तिका नाउँमा जारी भएको नियमलाई सनद भनिन्थ्यो । राणाकालमा सनदलाई दुईछापे सनदपुर्जी (प्राइमिनिस्टर एन्ड कमान्डर इन् चिफको छाप लागेको) पनि भनिन्थ्यो । सनद जारी गर्नुभन्दा पहिले त्यस विषयमा खड्गनिशाना हुन्थ्यो । त्यही खड्गनिशानाको ब्यहोरालाई उदाहरण दिएर सनद जारी गरिन्थ्यो ।

खड्गनिशाना :

राणाकालमा खड्गको चिह्नसहितको श्री ३ महाराजको छाप र त्यसमा उनको हस्ताक्षरको सहीछाप वा हस्ताक्षरको छाप लागेको कागजलाई खड्गनिशाना भनिन्थ्यो ।

इश्तिहार :

सार्वजनिक जानकारी गराउनु पर्ने कानूनी वा अन्य परिवर्तन र निर्णय वा कार्य भएकामा सबै रैती दुनियाँलाई त्यस विषयमा जानकारी, थाहाबोध गराउन निमित्त इश्तिहार भन्ने शिरमा लेखी प्रधानमन्त्रीको ठूलो छाप लगाई सार्वजनिक महत्त्वमा ठाउँ ठाउँमा टाँस्ने सरकारी सूचना, विज्ञापन वा नोटिस आदिलाई इश्तिहार भनिन्थ्यो ।

जङ्गबहादुर राणा नेपालका सर्वाधिकार सम्पन्न शासक बनेपछि उनलाई अंग्रेजको बढ्दो महत्त्वाकाङ्क्षाबाट नेपालको सिमानाको सुरक्षा गर्ने चिन्ताले पिरोल्यो । उनले अंग्रेजसँग घनिष्ट व्यवहार दर्शाउँदै भविष्यमा सीमाका कारणले दुई देशका बीचमा किचलो नहोस् भनेर सिमाना छुट्ट्याउन जनिमा पिल्लर ठड्याउन प्रस्ताव गरे । अंग्रेज पनि सहमत भयो । उनले नेपालका तीनपट्टिका सिमानामा पिल्लर ठड्याएर नक्सा तयारी गराए, अनि ती नक्सा अंग्रेजद्वारा प्रमाणित गराएर आदानप्रदान पनि गरे । सिमानाको त्यो प्रमाणित नक्सा लन्डनको पुस्तकालयमा सुरक्षित छ । 

मधेसी जनतालाई राज्यको मूलधारबाट अलि बेग्लै पारिएको थियो । उनीहरूलाई सरकारी पदमा ज्यादै कम मौका दिइन्थ्यो । स्थानीय मधेस समाजमा मालपोत उठाउन चौधरी र पटवारी नियुक्त गरिन्थे । दक्षिणतिरका सीमाको सुरक्षाको दायित्व भने स्थानीय प्रशासन र मधेसी समाजका सचेत मानिसहरूलाई सुम्पिएको थियो । 

नेपालका शासक वर्ग मधेसका जङ्गल काटेर भारततिर काठ बेच्ने गर्थे । त्यसरी फँडानी हुने जग्गा आफन्त र चाकरीबाजले मालपोत लिने गरी बस्ती राखी उपयोग गर्न पाउने अधिकारसहितको बिर्ता पाउँथे । यस्ता बिर्ता भनेर वितरण गरिएका जमिनहरू तराईमा धेरै थिए । बिर्ता विभिन्न खालका हुन्थे । कुनै बिर्ताको पोत बुझाउनु पर्दैनथ्यो । धैजसोको पोत बुझाउनु पर्ने हुन्थे । बिर्ताप्रथा २०१६ सालमा विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वको सरकारले कानून बनाएर बन्द ग¥यो ।

पुरानो नेपालमा आम्दानीको एकमात्र स्रोत भूमिकर वा मालपोत नै थियो । जमिनबाट मालपोत उठाउने ठेक्का जिम्मावाल, मुखिया र चौधरीहरूलाई दिइन्थ्यो । कुनै खेतहरू बढी भएको खास क्षेत्रको तिरो उठाउने अधिकार प्राप्त व्यक्तिलाई जिम्मावाल भनिन्थ्यो भने पाखे जग्गा बढी भएको खास ठाउँको तिरो उठाउने जिम्मेवार मान्छे मुखिया भनिन्थे । हरेक जिल्ला विभिन्न थुममा बाँडिएका हुन्थे । सरकारबाट थुमभरिको मालपोत असुल गरी अड्डामा दाखिल गर्ने जिम्मेवारी पाएको व्यक्तिलाई चौधरी भनिन्थ्यो । ठेक्का पाउने व्यक्तिले तोकिएको जमिनको उब्जा खान पाउँथ्यो । बेलामा ठेक्का नबुझाउनेको जिम्मेवारी खोसिन्थ्यो । कुनै क्षेत्रका जग्गाको मालपोत उठाउने काम ठेक्का लाग्न नसकेको अवस्थामा मालपोत कार्यालयले नै कर्मचारी खटाएर उठाउँथ्यो । त्यस्ता जग्गालाई अमानती मौजा भनिन्थ्यो । सामान्यतया मधेसका लेखापढी र हरहिसाब गर्न व्यक्तिहरू पटवारीको रूपमा मालको हाकिमद्वारा नियुक्त हुन्थे । तिनीहरूको काम जिम्वाल वा जिम्दारहरूलाई तिरो उठाउन सघाउनु हुन्थ्यो । तिनीहरू नै सरकारी तिरो बुझेर रसिद काट्थे । पटवारीले एउटा रसिदबापत तोकिएको पैसा लिन पाउँथे । 

समाज अशिक्षाको अन्धकारमा रुमलिएको थियो । कोही बिरामी प¥यो भने औषधी केबल खास बोटबिरुवाका जराबुटा घोटेर खुवाउने चलन थियो । धेरजति धामी र झाँक्रीको भर पर्ने अवस्था थियो । वैद्यहरू थोरै हुन्थे । तिनीहरूले पनि आफ्ना बाबुबाजेबाट नै सिकेका हुन्थे । दादुरा, ठेउला, झाडाबान्ता, हैजा र बिफर जस्ता सरुवा रोगले गाउँ नै मानिसविहीन बन्थे । झाडाबान्ता र हैजा रोग लाग्दा बिरामीलाई पानी खान दिइँदैनथ्यो । बिरामी भने शरीरमा पानी कम भएर मर्थे । धन्य हो, अन्धविश्वासी र अशिक्षित समाज ! बिफरको लागि शीतला माईको पूजा गर्थे । जङ्गबहादुरले भारतमा प्रचलनमा रहेको खोप पद्धतिको थालनी गरे । तर पनि मृत्यु हुनेको संख्या बढी नै हुन्थ्यो । खुँज मधेसतिर औलो रोगको पनि जगजगी थियो । २०२० सालपछि मात्र औलो रोग नियन्त्रण गर्ने अभियान चलेको हो । 

प्रजातन्त्र आउनुपूर्वको समाजमा शैक्षिक चेतना पटक्कै थिएन । कुनै कुनै ब्राह्मणहरू काशी तथा वृन्दावनमा छोराहरू पढ्न पठाउँथे । पछि काठमाडौं र पूृर्वमा दिङ्लामा पनि संस्कृत पढाइ शुरू भयो । त्यसरी थोरैतिनु संस्कृत पढ्नेहरूले पण्डित बनेर पुराण बाचन गर्थे । पण्डितको कारण नै समाजमा रुद्री लगाउने, चण्डीे तथा वेद पढ्ने–पढाउने अनि पितृहरूको श्राद्ध गर्ने चलनले पनि निरन्तरता पाइरह्यो । यस्ता धार्मिक विधि कायम राख्न घरैमा पनि ब्राह्मणहरूले आफ्ना सन्ततिको सामान्य लेखपढ गर्ने क्षमता विकास गर्ने कामलाई प्राथमिकता दिइरहे । त्यही कारणले समाजमा पात्रो हेर्ने र चिना बनाउने काम पनि ब्राह्मणहरूले सिक्ने सिकाउने काम गरिरहे । साक्षर भएपछि भर्पाई, तमसुक, राजीनामा आदि लेख्ने काम चल्दै रह्यो । भानुभक्तको रामायण र अरू नेपालीमा अनुवादित महाभारत र देवी भागवतले धेरजसो ब्राह्मण समाजमा कथा पढ्ने र सिलोक गाउने परम्परा विकसित भयो । ठूलो वर्णमालाका विषयवस्तु पढ्थे, पढाउँथे । समयक्रममा रामायण, महाभारत र देवी पुराण पनि अनुवाद भए नेपाली सिलोकमा । अक्षर चल्नेले किनेर घरमा राखे । फुर्सदमा पढे । घरघरमा पुराण कथामा आधारित सिलोक पढ्ने संस्कार बढ्दै गयो । तोतामैनाका कथा, भोटका सबाई, अर्जुन गीता पनि पढिन्थे । तर यो चलन ब्राह्मण र क्षत्रीबाहेक अन्य जातिमा ज्यादै कम थियो ।

अ्रग्रेजी पढाउने शुरुवात जङ्गबहादुरले गरेतापनि त्यो उच्च परिवारका लागि मात्र थियो । पछि देवशमशेरले दरबार हाई–स्कूलमा जनताका छोरालाई पनि पढ्न सुविधा दिए । रणोद्वीपसिंहले काठमाडौंमा संस्कृत पाठशाला स्थापना गरे । देवशमशेरले छोटै अवधिमा पनि निकै संख्यामा प्राइमरी स्कूल खोले । भाषा पाठशाला खालेर सामान्य जतनालाई साक्षर बनाउने अभियान अलि फराकिलो बन्यो । लेखापढी गर्ने मानिसको अभाव हुन गएकाले ती भाषा पाठशालाहरू खोलिएका हुन् । 

नेपाली समाजको अँध्यारो युगमा दरबार हाई–स्कूल, काठमाडौंमा संस्कृत पाठशाला, भाषा पाठशाला, प्राइमरी स्कूल, त्रिचन्द्र कलेजको स्थापना जस्ता कार्य ऐतिहासिक नै मानिए । २००७ साल अघि वीरगञ्ज र सिरहामा हाई–स्कूल, काठमाडौंमा कन्या स्कूल र कलेज खुल्दा चेतनाको प्रकाश मधुरो बत्ती टिलपिल गरेर भए पनि बल्न थालेको थियो । सतीप्रथा र दासप्रथा बन्द गरिनु अँध्यारो समाजको पर्दा उघारिएको नै मान्न सकिन्छ । 

000

उदयपुर जिल्लाको दक्षिण–पश्चिममा पर्ने तावा खोलामा माछा मारेर तरकारी खान पाइने, वरिपरि प्रशस्त जग्गा खेती गर्न पाइने र घना जङ्गल भएकाले जङ्गली जनावर पनि मारेर खान पाइने सुविधाबाट नै दनुवार र माझी जातिहरू आकर्षित भएका हुन् । कछाडे दनुवारका पूर्वज रौतहटको गौरबाट सिन्धुली जिल्लाको भलुवाइ हुँदै देवीधापमा आई स्थायी बसोबास गरेका हुन् । काभ्रे र मकवानपुर जिल्लाबाट आएका राई दनुवार कटारीको जहडी, सिम्ले र तित्रीबोट र रिस्कुमा छन् । रामेछापको मन्थलीबाट माझीहरू कटारीको गँबुवामा आएका हुन् । यी तीनै समुदाय अदिवासी मानिन्छन् । यिनीहरूमा चेतनाको विकास भरखर हुनथालेको छ । कछाडे दनुवार जातिका वृक्षलाल धामी एसएलसी उत्तीर्ण हुने पहिलो आदिवासी हुन् । तिनैकी छोरी ममता सबैभन्दा शिक्षित मानिएकी छिन् । यही जातिबाट बलाहाका हरिलाल अधिकारीले बी.एस्सी उत्तीर्ण गरेका छन् । राई दनुवार भने तुलनात्मक रूपमा अगाडि छन् । पुरुषमा सिम्लेका भक्तबहादुर दनुवार र महिलामा त्यहीँकै मङ्गला दनुवार पहिलो स्नातक हुन् । माझी जातिमा पुरुषमा रिस्कुका हेमन्त माझी र महिलामा सिम्लेकी ज्योति माझी प्रथम स्नातक हुन् ।

 २००० साल अगाडि अम्टाई गाउँमा हाट लगाउन थालियो । केही वर्षपछि त्यो हाट तावा खोलाको किनारमा सारियो । खोलाको बगरमा लाग्ने गरेको त्यो हाट २०११÷१२ सालतिर अहिले त्रिवेणी हाई–स्कूलको स्मारक भएको ठाउँमा लाग्न थाल्यो । त्यहाँ आँप बगैंचा थियो । त्यही बगैंचाको फेदमा ससाना झुप्रा बनाएर व्यापारीहरू बस्थे । हाट शुक्रवार लाग्ने गथ्र्यो । धेरैजसो व्यापारीहरू दिनभरि सरसामान बेचेर बेलुका वा भोलिपल्ट घर फर्किन्थे । बजारको स्थायित्व थिएन । २०२१ सालमा त्यहाँ आगलागी भयो । अनि जिल्ला पञ्चायतले तत्कालीन प्रधानपञ्च रुद्रबहादुर थापाको सक्रियता र पहलमा ३÷४ बिघाजति जग्गा व्यक्तिसँग किनेर र बाँकी कसैलाई जग्गा त्यतिकै छोड्न लगाएर तथा बाँझो रहेको जग्गालाई समेटेर टाउन प्लानिङ गरी बजारलाई व्यवस्थित गरिएको हो । 

तावा खोला र कमला नदीको सङ्गमस्थलको पश्चिमपट्टि मैनी भन्ने गाउँ छ । त्यही गाउँका नजिकै पहिलेदेखि नै माघ महिनामा १५ दिन जति एउटा मेला लाग्ने गथ्र्यो । त्यसलाई ‘मैनी मेला’ वा ‘मैनी धाम’ भनिन्थ्यो । पछि त्यही सङ्गमस्थल नजिकै तावा खोलाको दक्षिण किनारामा लाग्ने गरेको त्यही मेलालाई ‘त्रिवेणी मेला’ भन्न थालियो । धेरै पहिले तावा र दुदौली संयुक्त भै कमलामा मिसिने स्थानमा नै मेला लाग्ने गथ्र्यो । त्यसैले त्यस मेलाको नाउँ ‘त्रिवेणी’ भएको हुनु पर्छ । त्रिवेणी मेला हरेक वर्ष माघ १ गतेदेखि १५ गतेसम्म लाग्ने गर्छ । माघ १ गते पर्ने मकर–स्नानका लागि नदीमा नुहाउन जाने श्रद्धालुहरू अचेल पनि प्रशस्त हुन्छन् । कमला नदीमा पाठी परेबा हाँसका बलि दिने चलन छ । पहाडका बासिन्दाहरू वर्ष दिन पुग्ने घरेलु उपभोगका सामग्रीहरू पनि त्यहीँ नै किनेर लैजान्थे । त्यो मेलामा घोडा, राडी र भोटे कुकुरको पनि किनबेच चल्दथ्यो । त्यो मेलामा रोटे पिङ खेलाइन्थ्यो, सर्कसहरू पनि देखाइन्थ्यो । अचेल सबै दृष्टिले त्यो मेलाको महŒव घट्दै गएको छ ।

कटारी बजारमा आलु र सुन्तलाको व्यापार चल्ने कात्तिक, मंसिर र पुस महिनामा हरेक शुक्रवार लाग्ने हाटको दिन ढाक्रेहरूको घुइँचो छिचोलिसक्नु हुँदैनथ्यो । आलु बोकेर ल्याउने ढाक्रेहरू बिहीबार बेलुकैदेखि जम्मा हुन थाल्थे । हजारौंको संख्यामा ढाक्रेहरू पूरै बजार र छेउछाउका जमिनमा पनि छापछाप्ती हुन्थे । बिस्तारै व्यापारीहरू पहाडतिरै गएर आलु खरिद गर्न थाले । अनि बेहाटमा पनि आलु ल्याइन थालियो । अचेल कटारीले बजार हैन, शहरको स्वरूप पाउन थालेको छ ।

उदयपुरगढीमा १८८८ सालदेखि सदरमुकाम रहेको प्रमाण छ । सप्तरीको सुरक्षाका लागि निगरानी गर्न चौदण्डीमा गढी कायम गरियो । पछि सिरहा र सप्तरीको सुरक्षाको निगरानी गर्न उदयपुरमा गढी कायम गरिएको विश्वास गरिन्छ । उदयपुर डाँडामा पानीको निकै अभाव हुनाको कारणले २०२८ सालमा जिल्ला सदरमुकाम गाईघाटमा सारियो । 

उदयपुरगढीमा १९७२ सालतिर भाषा पाठशाला खोलिएको थियो । त्यसैताक रसुवाको भुट्टारमा पनि भाषा पाठशाला स्थापना भएको थियो । ती दुवै भाषा पाठशालाका पण्डितहरू क्रमशः नरनाथ सिग्देल र देवीप्रसाद खतिवडा थिए । पछि सिग्देलले राजीनामा दिएपछि खतिवडा पण्डित उदयपुरगढीमा सरुवा भए । दुवै पण्डितहरूले उदयपुरगढीमा नै स्थायी बसोवास गरे । 

२००७ सालपछि समाज खुला भयो । अनि मुलुकमा जताततै स्कूलहरू सञ्चालन भए । २००९ सालमा उदयपुरगढीमा पनि मिडिल स्कूल खुल्यो । त्यही मिडिल स्कूललाई २०१८ सालमा जिल्लाको पहिलो हाई–स्कूलको रूपमा सञ्चालन भई २०२० सालमा त्यस स्कूलले एसएलसी परीक्षामा पाँच जना विद्यार्थीलाई सामेल गरायो । त्यसको नाउँ पञ्चावती हाई–स्कूल हो । त्यस स्कूललाई हाई–स्कूल बनाउँदा ताकका सेक्रेटरी स्व. नरबम कार्की हुन् । ती शिक्षाप्रेमी स्व. नरबम कार्कीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! सदरमुकाम गाईघाट सरेपछि त्यो पञ्चावती मावि घिटघिटीको अवस्थामा चल्दै छ । २०६४ सालमा त्यस स्कूलमा उमावि सञ्चालन गर्न दीपक रोकाया र बोधकुमार धिमिरेको योगदान बढी छ । त्यसले २०६८ साल वैशाखमा पञ्चावती सद्भाव समाजको अगुवाइ र सक्रियतामा आफ्नो हीरक महोत्सव पनि मनायो ।

कटारीमा भने २०१७ सालमा कटारी प्राइमरी स्कूल स्वीकृत भई सञ्चालनमा आएको थियो । त्यस स्कूलका पुराना शिक्षक केशवलाल कर्ण र श्रीनारायण कर्ण थिए । कटारीमा खुलेको हाई–स्कूल पुरानो प्राइमरी स्कूलसँग असम्बन्धित रहेर कक्षा ६ देखि १० सम्म पाँचवटा कक्षा मात्र सञ्चालनमा ल्याइएको हो । पछि २०३१ सालमा राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना लागू भएपछि मात्र त्यो प्राइमरी स्कूल हाई–स्कूलमा गाभियो । त्रिवेणी हाई–स्कूलको इतिहास केलाउँदा त्यो हाई–स्कूलमा पछि मिसिएको प्राइमरी स्कूलको स्थापनाको इतिहास गन्तीमा आएन । त्यसैले त्यसलाई महत्त्व पनि नदिइएको हो । 

स्वरुङ घर भई कटारीतिर खेती गर्दै आएका बलबहादुर राउत २०२४ सालको शुरूतिर उदयपुरगढी गएका बेलामा तत्कालीन जिल्ला पञ्चायत सभापति चक्रबहादुर बस्नेतसँग भेट भएछ । ती सभापति जिल्लासभा सकिएपछि बलबहादुर राउतसँग नै कटारी आए । उनले कटारीको कुनै दोकानमा बसेर रुद्रबहादुर थापा, श्रीमती तिलोत्तमा थापा, बलबहादुर राउत, उजिरबहादुर थापा, गङ्गाबहादुर कार्की, गोपालदास श्रेष्ठ, सुब्बालाल श्रेष्ठ, सुन्दरलाल अधिकारी, सुन्दरलाल माझी, अबधलाल धामी, मैतबहादुर दनुवार, भैरवबहादुर गुरुङ आदि शिक्षाप्रेमीहरूलाई बोलाएर कटारीमा हाई–स्कूल खोल्न उत्साहित गरे र ‘कटारीमा हाई–स्कूल सञ्चालन गर्ने’ ब्यहोरा मान्युटिङ गराए । भेलाको अनुरोधमा बस्नेत स्वयं अध्यक्ष बने । उनकै सीफारिसमा बलबहादुर राउत सेक्रेटरीमा स्थापित भए । ती स्थापनाकालीन शिक्षाप्रेमीहरूमा बलबहादुर राउत मात्र हाल जीवित हुनुहुन्छ । 

धनुषा बसाइँ गइसकेका स्वरुङनिवासी गुमानसिंह राउतले सभापति चक्रबहादुर बस्नेतसँग काठमाडौं गएर स्कूल स्वीकृतिको प्रक्रिया अघि बढाए । त्रिवेणी हाई–स्कूलको लागि पक्की भवन बनाउन उनले निकै सक्रियता देखाए । उनी भवन निर्माण समितिका अध्यक्ष नै बनेका थिए । कटारीका केही मौजाका रैतीहरूबाट मालपोतबाहेक त्यति नै थप रकम दानसहयोग लिएर स्कूलको भवन निर्माणको लागि रकमको जोहो गरेर भवनको जग हाले । ती दुवै शिक्षाप्रेमी स्वर्गीय व्यक्तित्वहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! 

बलबहादुर राउतले त्रिवेणी हाई–स्कूल स्थापनामा मनग्गे चासो लिई सहयोग गरेका हुन् । उनी नै स्कूलको सञ्चालक समितिका प्रथम सेक्रेटरी हुन् । स्थानीय जनता उनलाई निकै पछिसम्म पनि ‘सेक्रेटरी’ नामले चिन्दथे । त्यही सेवाको फस्वरूप नै भन्नुपर्छ, त्रिवेणी माविको स्वर्ण महोत्सव मूल समारोह समितिको अध्यक्ष उनीलाई नै राखिएको हो । उनले त्रिवेणी हाई–स्कूलमा प्रधानाध्यापक कसलाई राख्ने विषमा विवाद हुँदा आफूले समर्थन गरेको व्यक्तिलाई सो पदमा कायम गराउन नसकेपछि राजिनामा दिएका हुन् । उनी पछि सेक्रेटरी हुने एकमात्र व्यक्ति स्व. चन्द्रप्रसाद ढुङ्गाना हुन् । शिक्षाप्रेमी स्वर्गीय ढुङ्गानालाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! 

त्यसबेला स्कूल चलाउनका लागि कटारीमा कुनै भौतिक आधार थिएन । प्रा.वि.बाट अलग रहेर नै हाई–स्कूल चलाउनु झन् विकट कार्य थियो । त्यसबेला स्कूलका लागि न जग्गा थियो, न भवन नै, न विद्यार्थी थिए, न शिक्षक । हुटपट्याँसमा स्कूल चलाउने अभियानको थालनी भयो । अहिले त्रिवेणी उच्च मा.वि. रहेको स्थानमा ६ जनाको जग्गा थियो रे । तत्कालीन प्रधानपञ्च रुद्रबहादुर थापाले त्यहाँको जग्गा स्कूललाई दान दिएपछि गुमानसिंह राउत, उजिरबहादुर थापा, तिलोत्तमा थापा, सुन्दरलाल अधिकारी र एक जना दनुवारले पनि दिएछन् । ती उदारमना दनुवारका नाउँ थाहा हुन सकेन । स्कूलमा जग्गा दाताको औपचारिक अभिलेख भने रहेन । आफूले भोगी आएका ती सबै जग्गा २०२८ सालको सर्भे नापीमा स्कूलले आफ्नो नाउँमा नापी ग¥यो । 

पञ्चावती हाई–स्कूल उदयपुरगढीमा शिक्षण गरिरहेका सिरहावासी मोहनप्रसाद श्रेष्ठलाई कटारीमा हेडमास्टर हुन आमन्त्रण गरियो । उनी पनि दशैंपछि लगत्तै आए । उनले स्थानीय शिक्षाप्रेमीहरूलाई भेला गराएर तत्कालै टहरो बनाउन र आम्दानी जुटाउन उपाय गर्न सक्रिय तुल्याए । स्कूलको नाउँ त्रिवेणी भनेर उनले नै जुराएका हुन् । त्यसपछि उनी पढाउने कामको व्यवस्थापन गर्न थाले । उनी आएपछि केही विद्यार्थीहरू पढ्नका लागि भेला भए । शुरूमा नाउँ लेखाउने विद्यार्थीहरू कृष्णकुमार श्रेष्ठ, ज्ञानेन्द्रमानसिंह राउत, कमलबहादुर (शिव) थापा, कुलवीर दनुवार, कृष्णबहादुर (अमृतबहादुर) थापा र पूर्णबहादुर दनुवार । थिए । उनले तत्कालै सिरहाको मुक्सार घर भएका लक्ष्मण शाही, सप्तरीको मानराजा घर भएका सकलदेव प्रसाद यादव र उदयपुरको लेखानी घर भएका रामकुमार दाहाल शास्त्रीलाई शिक्षकमा नियुक्त गरे । हाई–स्कूल स्वीकृत भएको पत्र आएपछि कक्षा ६ देखि ९ सम्म गाउँघर डुलीडुली विद्यार्थी भेला गर्ने कामले तीव्रता पायो । पियन पदमा बिल्टु ऋषि (मुसहर) नियुक्त भए । ती संस्थापक शिक्षासेवीहरूलाई हार्दिक नमन !

करिब अढाई वर्ष विद्यालयमा सेवा गरी २०२६ सालमा एस्.एल्.सी. परीक्षा दिने पहिलो समूहका विद्यार्थीलाई प्रमाणपत्र प्रदान गरेर २०२७ सालको जेठतिर हेडमास्टर मोहनप्रसाद श्रेष्ठले स्कूल छाडे । २०६६ साल असार १७ गते यी पंक्तिका लेखक र नरेश श्रेष्ठको आह्वानमा काठमाडौंको वानेश्वरको एउटा हलमा कटारी विद्यार्थी समाज गठन भएका दिन त्रिवेणी उच्च मा.वि.का विद्यार्थीहरूको भेलाले तिनै हेडमास्टर मोहनप्रसाद श्रेष्ठलाई अभिनन्दन ग¥यो । ती उदारमना हेडमास्टर अब यो संसारमा छैनन् । ती लोकप्रिय र हिम्मतिला शिक्षासेवीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली !

विद्यार्थी संख्या ज्यादै कम हुनाले सबैखाले कक्षा ६ देखि ९ सम्म पढ्न योग्य विद्यार्थीहरू भर्ना गरेर कक्षाको तह निर्धारण गरियो । हेडमास्टरले अन्तैको स्कूलमा पढ्न गएकालाई पनि आफ्नै पहलमा बोलाएर कटारीमा पढ्न प्रोत्साहित गरे । पटेरको लामो टहराको बीचबीचमा पटेरले नै कोठा विभाजन गरिएको स्थितिमा पढाइ चालू भयो । विद्यालयको आयस्रोत केही थिएन । तत्कालीन स्थानीय प्रधानपञ्च रुद्रबहादुर थापा, गुमानसिंह राउत, बलबहादुर राउत आदिको पहलमा ठेक्कामा लगाइएको कटारी बजारको एउटा हाटमा ठेकेदारले उठाउन नपाउने शर्तमा हाई–स्कूलले नै बजारबाट सरसामान निकासी गर्नेबाट वस्तुको परिमाणको आधारमा दानसहयोग भनेर जोरजबर्जस्ती समेत गरेर रकम उठाउने प्रचलन बसाइयो । त्यो आम्दानीले स्कूल चलाउन प्रशस्त मद्दत पुगेको थियो । २०३१ सालभन्दा पहिले सरकारबाट वार्षिक रूपमा केही रकम अनुदान पनि प्राप्त हुन्थ्यो ।

कटारीबाट बसाइँ गइसकेका गुमानसिंह राउतको उत्साह र सद्भावबाट विद्यालय भवनको जग हालिएको थियो । २०३४ सालमा नै विद्यालयको आफ्नै पहलमा त्यस भवनले पूर्णता पाएको हो । २०२६ सालमा गुमानसिंह राउतले गिलेबाले जोडेको ६ कोठे सानो पक्की छात्रावास भवन बनाएका थिए । त्यसको लागि जुटाइएको आर्थिक स्रोतको कुनै अभिलेख छैन । त्यसमा विद्यार्थी र शिक्षकहरू पनि बस्थे । त्यो भवन अत्यन्तै छिटो चुहुने भयो र ढल्यो । त्यसपछि नयाँ नयाँ भवनहरू थपिँदै गए । 

मोहनप्रसाद श्रेष्ठले स्कूल छाडेपछि सप्तरीका सकलदेवप्रसाद यादव स्कूलका कायममुकायम हेडमास्टर भए । स्थानीय महेन्द्रभूषण थापालाई हेडमास्टर बनाउन चाहेर पनि नसकेको कारणले बलबहादुर राउतले हाई–स्कूलको सञ्चालक समितिको सेक्रेटरी पदबाट २०२९ सालमा राजिनामा दिए । २०३४ सालमा सकलदेवप्रसाद यादवलाई विस्थापन गरेर प्रधानाध्यापक बनेका चन्द्रकान्त उपाध्याय २०४२ सालमा पुनः यादवलाई नै त्यो पद हस्तान्तरण गरी जनप्रेमी मावि रिस्कुमा सरुवा भए । २०४६ सालमा सकलदेवप्रसाद यादवको पुनः सरुवा भएपछि राजेन्द्रप्रसाद निरौला विद्यालयको प्रधानाध्यापक भएर आए । त्यसपछि उनलाई हल्लाउने प्रयत्नहरू भने उपलब्धिविहीन नै सिद्ध भए । उनको प्रधानाध्यापकीय कार्यकालमा विद्यालयमा निकै भौतिक संरचनाहरू थपिए । उनले अवकाश लिएपछि अहिले त्रिवेणी माविमा नै पढेका बालकृष्ण कार्की त्रिवेणी मा.वि. (१ंं१२) को प्राचार्य पदमा कार्यरत छन् । विद्यालयको स्वर्ण महोत्सवको कार्यक्रम सफल पार्ने दायित्व उनीमाथि आइपरेको छ । उनी त्यस स्वर्ण महात्सव समारोह समितिको सचिव बनेर कार्यक्रम सफल पार्न लागिपरेका छन् । उनी तथा उनका सहयोगी सबैलाई कार्यक्रम सफलताको लागि अग्रिम शुभकामना !

स्व. डम्बरबहादुर थापा, स्व. रुद्रबहादुर थापा, स्व. अवधलाल धामी, डाकबहादुर थापा, ज्ञानेन्द्र राउत, संजीव थापा, वृक्षलाल धामी र पिताम्बर कार्की त्रिवेणी माविको व्यवस्थापन समितिका पूर्वअध्यक्ष हुन् । पुराना शिक्षाप्रेमीहरूमा स्व. वीरध्वज तामाङ, उद्दवप्रसाद श्रेष्ठ, तीर्थकुमार श्रेष्ठ, कुवेरनाथ जयसवाल, स्व. कुलवीर दनुवार आदि नामहरू पनि स्मरणीय छन् ।

सोरुङमा २०३१ सालमा कालिका निमावि स्थापना गरी सञ्चालन गर्न स्व. यम्बरबहादुर राउत, स्व. अम्बरबहादुर थापा र स्व. उजिरबहादुर थापाले बढी योगदान गरेका हुन् । त्यसमा २०५२ सालमा मावि सञ्चालन गर्नमा स्व. यम्बरबहादुर राउत स्व. अम्बरबहादुर र स्व. हेमन्त थापाको भूमिका बढी छ । ती चारैजना शिक्षासेवीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! लेखानीमा २०१८ सालतिर बद्रीनाथ दाहालको अगुवाइमा चम्पावती प्राइमरी स्कूल स्वीकृत भएको हो । ती शिक्षाप्रेमी व्यक्तित्वलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! अहिले त्यस स्कूलका प्रधानाध्यापक एवं स्थानीय बासिन्दा विष्णुप्रसाद दाहालले स्थानीय युवा विष्णु मुरी लगायतको सहयोग लिएर सप्ताह पुराण समेत लगाएर आएको रकमले त्यो प्राविलाई २०५८ सालमा मावि र २०६७ सालमा उमाविमा रूपान्तरण गर्न सफल भएका हुन् ।हर्देनी गा.वि.स. मा राम्रो प्रभाव कायम गरेका क्षेत्रबहादुर (कृष्णगोपाल) खड्काले बसेरीमा हाई–स्कूल स्थापना गर्न विशिष्ट योगदान गरेका थिए । उनले हाई–स्कूलको भवन बनाउनका लागि जग्गा पनि दान गरेका थिए । केही वर्षअघि स्वर्गीय भएका शिक्षाप्रेमी खड्काजीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! मयाङ्खुमा प्रावि स्थापना गरी सञ्चालन गर्न स्व. भीमबहादुर श्रेष्ठको भूमिका विशेष योगदान छ । मावि बनाउने काममा हंसबहादुर बुढाथोकी, स्व. अमृतबहादुर राउत आदिको विशेष योगदान छ । ती दुवै जना शिक्षाप्रेमी स्वर्गीय व्यक्तित्वहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! लिम्पाटार प्राविलाई माविको रूपमा सञ्चालन गर्ने क्रममा गङ्गाप्रसाद पोखरेल र गुमानसिंह थापा मगर सक्रिय बनेका हुन् । सिरिसेको पटना भन्ज्याङमा प्रावि स्थापना गर्न यत्नबहादुर खत्रीले निकै मिहेनत गरेका हुन् । त्यसलाई मावि बनाउने क्रममा जग्गाको अभाव हुन जाँदा पदमबहादुर थापा क्षत्रीले आवश्यक जग्गा उपलब्ध गराएका हुन् । स्थानीय समाजले उनीलाई शिक्षासेवी भनी सम्मान पनि गरेको हो । तिनै पदमबहादुर थापाले कटारी नगरपालिका वडा नं. ५ भोर्लेमा सरस्वती मावि सञ्चालन गर्न सबैभन्दा बढी आर्थिक सहयोग गरेका थिए । यसरी स्थानीय समाजको सचेत पहलमा मावि पटना भञ्ज्याङ अस्तित्वमा आयो ।

कटारी नगरपालिका वा.नं. ४ अन्तर्गत मरुवामा २०४५ सालमा स्थापना गरिएको प्रावि २०६५ सालदेखि स्थानीय जनताको सामूहिक प्रयासमा मावि मरुवामा रूपान्तरण भएको छ । कटारी नगरपालिका वानं. ३ हडियामा जनताको सामूहिक प्रयासमा २०६ सालदेखि सरस्वती मावि सञ्चालित छ । कटारी नगरपालिका वा.नं. २ कल्याणपुरमा जनताको सामूहिक प्रयासमा २०३६ सालमा स्थापित प्राविमा २०६४ सालदेखि माध्यमिक तह सञ्चालन भएको हो । कटारी नगरपालिका वानं २ गुराँसेमा २०२८ सालमा स्थापित प्रावि स्थानीय निवासी पूर्व सैनिक बृखबहादुर गुरुङले त्यहाँ २०६ सालमा मा.वि. स्थापना गर्न योगदान पुृ¥याएका हुन् । शिक्षाप्रेमी स्व. गुरुङलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! पछि त्यो विद्यालय जनताको प्रयासमा उमावि पनि बन्यो । कटारी नगरपालिका वानं. १ कालीखोलामा जनताको सामूहिक प्रयासमा २०३४ सालमा स्थापित प्राविमा २०६४ सालदेखि माध्यमिक तह सञ्चालन भएको हो । खसीबासमा पनि २०६६ सालदेखि पञ्चावती मावि सञ्चालित छ ।

कटारी नगरपालिका वानं. ५ मा सरस्वती स्थापित प्रावि भोर्ले स्वीकृत गराउने दायित्व स्व. चन्द्रप्रसाद ढुङ्गानाले वहन गरेका थिए भने सञ्चालनमा चित्रकुमार बराललाई ज्ञानबहादुर बानियाँ, पृथीनारायण श्रेष्ठ आदिको साथ सहयोग मिलेको थियो । त्यसलाई २०६७ सालमा मावि बनाउने अभियानको नेतृत्व गर्दै सप्ताह पुराण पनि लगाएर रकम जोहो गर्ने काम स्थानीय शिक्षाप्रेमी धर्मराज भट्टराईले गरेका हुन् । डिल्लीसेर राईले भुल्केमा २०२५ सालमा देवी प्रावि स्थापना गर्न पहल गरेका हुन् । त्यही प्राविमा जनताको सामूहिक प्रयासमा २०६४ सालदेखि मावि सञ्चालित छ । कटारी नगरपालिका वानं. ६ जोगीडाँडामा जनताको सामूहिक प्रयासमा २०७१ सालदेखि दीपेन्द्र मावि सञ्चालित छ । कटारी नगरपालिका वानं. ७ रतनपुरमा २०३१ सालमा नरबम कार्की र हर्कवीर माझीको प्रयासमा सञ्चालित कालिका प्रावि मीनबहादुर दर्लामी मगरको अगुवाइमा २०६९ सालदेखि माविको रूपमा सञ्चालित छ ।

इनामे गाउँ पञ्चायतबाट बसाइँ सरी रिस्कुमा आएका ज्ञानेन्द्रप्रसाद ढुङ्गानाको जिल्ला तहमा राजनीतिक कद उठेको थियो । रिस्कुमा २०४० सालमा जनप्रेमी हाई–स्कूल स्थापना गर्नमा उनको नेतृत्व नै निर्णायक बनेको हो । पूर्व प्रधानपञ्च हर्कवीर माझी तथा चन्द्रबहादुर दनुवार लगायत धेरै शिक्षाप्रेमीहरूले ढुंगानालाई होस्टेमा हैंसे गरेका थिए । ती तीनै जना स्वर्गीय व्यक्तित्वहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! त्यही माविलाई उमावि बनाउन रकम संकलन गर्न समाज परिचालन गरी सप्ताह पुराण पनि लगाउन खटेका स्थानीय धनकुमार दनुवार र कासबहादुर दनुवार हुन् ।

भैरवीप्रसाद पोखरेलको सशक्त अगुवाइमा २०१७ साल कात्तिक १ गत महेन्द्ररत्न मिडिल स्कूल रूपाटारले स्वीकृति पाएको हो । उनले बेलाबेलामा टाढाबाट आएका शिक्षकहरूलाई आफ्नै घरमा निःशुल्क खाना खुवाएर स्कूल सञ्चालन गरेका थिए । ती उदारमना शिक्षासेवी स्व. पोखरेलजीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! त्यो समयमा विद्यार्थीहरूलाई योग्यता हेरी कक्षा विभाजन गने काममा भाषाशास्त्री बालकृष्ण पोखरेलको सहयोग लिइएको थियो । त्यस स्कूललाई २०४० सालमा मावि र २०६५ सालमा उमाविमा रूपान्तरण गर्ने कामको अगुवाइ भने युवराज राउतले गरेका हुन् । २०१९ सालमा स्थापित ठानागाउँको सरस्वती प्रावि २०५३ सालमा भक्तबहादुर ठकुरी कृष्णबहादुर ठकुरी, नन्दलाल पोखरेल र ईश्वरबहादुर ठकुरीको विशेष सक्रियतामा नाम पनि फेरी ककनीश्वर माविको रूपमा सञ्चालन भइरहेको छ ।

उदयपुरगढीमा सदरमुकाम रहेकै अवस्थामा २०१८ सालमा अम्बोटे प्रावि स्थापना गर्न लक्ष्मीप्रसाद ढुङ्गाना र फणिन्द्रप्रसाद ढुङ्गानाको सक्रियता थियो । पछि त्यो प्रावि नेपालटारको जग्रेटारमा सारियो । त्यो प्राविलाई २०६० सालमा मावि र २०६७ सालमा उमाविमा रूपान्तरण गर्ने काममा गोपाल खत्रीको योगदान उल्लेखनीय छ । त्यस उमाविले स्थापनाकालको स्वर्ण महोत्सव पनि मनाइसकेको छ । भलायाडाँडामा रहेको प्रावि २०१२ सालमा तुलबहादुर खपाङ्गीको अगुवाइमा स्वीकृत भएको हो । त्यसमा पहिला शिक्षक थिए, षडानन्द कोइराला । निमावि बनेपछि बस्ती घट्तै गएकाले २०३२ सालमा त्यस स्कूललाई नेपालटारको खाटडाँडामा सारियो । २०५० सालमा पदमबहादुर खपाङ्गीको नेतृत्वमा मावि र २०६४ सालमा बोधकुमार घिमिरेको सक्रियतामा उमावि सञ्चालन गरिएको हो । नरबहादुर कार्कीको नेतृत्वमा भुमरेमा २०४८ सालमा प्राविको रूपमा सञ्चालनमा आएको विद्यालय वीरबहादुर खड्काको नेतृत्वमा मावि भुमरे बन्न सफल भयो । २०४४ सालमा रुम्जाटारमा प्रावि सञ्चालन गर्न जयबहादुर मगरले पहल गरी सफलता पाएका थिए भने २०६५७ सालमा पहलबहादुर थापाले रुम्जाटार मावि सञ्चालन गर्न निर्णायक भूमिका खेले ।

२०१२ सालमा स्व. विष्णुप्रसाद खतिवडाको अगुवाइमा प्रावि डुम्रे सञ्चालनमा आएको हो । त्यस स्कूलका पहिला शिक्षक स्व. कृष्णप्रसाद खतिवडा हुन् । त्यो विद्यालय २०६८ सालमा विष्णुप्रसाद ढकालको सक्रियतामा मावि डुम्रे बन्न सफल भयो । शिक्षाप्रेमी दुवै स्वर्गीय खतिवडा व्यक्तित्वहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! २०१२ सालमा स्व. विष्णुप्रसाद खतिवडाको सक्रियतामा प्रावि छिद्रिङखोलाको रूपमा सञ्चालनमा आएको विद्यालयले मावि र उमाविको रूपमा चोला फेर्ने काम यमबहादुर पाण्डे र बुद्ध पाचे मगरको अगुवाइमा क्रमशः २०५३ र २०६६ सालमा नै सम्पन्न भएको हो । २०३१ सालमा चक्रबहादुर इस्मालीको अगुवाइमा सञ्चालनमा आएको प्रावि रातमाटे, बर्रे २०६५ सालमा पूर्णबहादुर कट्वालको सक्रियतामा मावि रातमाटेमा रूपान्तरण भयो । २०४७ सालमा प्रावि बोहोरीबोट नारद चापागाइँको सक्रियतामा सञ्चालन गरिएको हो । २०६७ सालमा त्यसमा मावि सञ्चालन गराउन पुण्यकुमार मगरको भूमिका बढी छ । जगतबहादुर खपाङ्गीले २०३२ मा प्रावि हाडेबास सञ्चालन गर्न अगुवाइ गरेका हुन् । त्यसमा २०६३ र २०६७ सालमा मावि र उमावि सञ्चालन गर्नमा क्रमशः युद्धराज काफ्ले र तुलबहादुर मगरको योगदान प्रशंसनीय छ । २०३५ सालमा प्रावि जल्केनीको रूपमा तिलकबहादुर मगरको प्रयासमा अस्तित्वमा आएको त्यो स्कूलमा २०६४ सालमा गुरु केसीको अगुवाइमा मावि सञ्चालन गरियो ।

अहिलेको पञ्चावती गाउँपालिका अन्तर्गत थाक्लेमा २०१५ सालमा खोटाङ निवासी लक्ष्मीप्रसाद रेग्मीले आमचुनावमा जनसमर्थन पाउनका लागि प्राइमरी स्कूलको दरबन्दी र काठमाडौंकै लहरमान भुजु नाउँका शिक्षक केन्द्रबाट नै ल्याएका हुन् । शिक्षाप्रेमी स्व. रेग्मीलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! २०२९ सालमा पहिले रसुवामा चलेको संस्कृत धुवा पाठशालामा पढाइ नभएर पाठशालाको दरबन्दी बेवारिसे भएको अवस्थामा तत्कालीन जि.शि.का.ले तावाश्री अन्तर्गत बाहुनीटारमा प्राविको रूपमा दरबन्दी दिएकाले त्यही धुवा नाउँबाट विद्यालय सञ्चालन गरिएको थियो । निस्किृय रहेको पाठशालालाई जीवन्त बनाउन पुराना कागजात समेत तयार गरी जि.शि.का. प्राविको दरबन्दी स्वीकृति गराउने काममा स्थानीय नुरदेव पोखरेल र स्व. गिरिराज पोखरेलले विशेष प्रयास गरेका हुन् भने स्थानीय होमबहादुर रानाले समाजको अगुवाइ गरेर विद्यालयलाई व्यवस्थित पार्न सहयोग गरेका हुन् । पछि निमावि बनाउने क्रममा धुवा नाउँमा जन पनि थपेर धुवाजन निमावि सञ्चालन गर्न स्व. वीरबहादुर केप्छाकी मगरले सक्रिय भूमिका निर्वाह गरेका हुन् । ती दुवै शिक्षाप्रेमी व्यक्तित्वहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली ! मानबहादुर (मोहन) केप्छाकी मगरले तावाश्री गा.वि.स. अध्यक्ष हुँदा धुवाजन मा.वि. र पछि उमावि बनाउन सप्ताह पुराण पनि लगाएर रकम जोहो गरी योगदान गरेका हुन् । उनी अहिले पञ्चावती गाउँपालिकाको अध्यक्ष निर्वाचित भएका छन् । शिक्षाप्रेमी मगरलाई बधाई तथा अझ राम्रा काम गर्नं शुभकामना !

२०१८ सालमा पुष्पलाल गिरिको अगुवाइमा ताप्लीपोखरीमा सञ्चालित प्रावि उनको अनुपस्थितिमा चिसापानी र त्यहाँबाट पनि लेकगाउँमा सारियो । दोस्रो पटक पुष्पलालकै प्रयासमा ताप्लीमा स्थापना भएको प्रावि आगलागीले भवन ध्वस्त बनेपछि पुनः जयप्रसाद ढुङ्गानाको विशेष पहलमा त्यसलाई २०२२ सालमा नै चिसापानीमा सञ्चालन गरियो । हाल समाजको सामूहिक सक्रियतामा त्यो विद्यालय माविमा रूपान्तरण भएको छ । ज्ञानेन्द्रप्रसाद ढुङ्गानाले २०१८ सालमा इनामे गाउँमा प्रावि स्थापनामा मुख्य भूमिका खेलेका हुन् । जनताकै सत्प्रयासमा अहिले त्यो विद्यालय उमावि बनेको छ । 

कटारीमा २०५८ सालदेखि नै उदयश्री क्याम्पस सञ्चालित भइरहेको छ । त्यसमा मानविकी र शिक्षा संकायको पढाइ चल्दै छ । मुख्य रूपमा पढाइने विषयहरू अंग्रेजी, नेपाली, जनसंख्या शिक्षा र अर्थशास्त्र हुन् । क्याम्पस प्रमुखको पदमा पहिले स्थानीय सूर्यबहादुर कार्की थिए भने अहिले मुकेश थापा छन् । क्याम्पस सञ्चालक समितिका अध्यक्ष पदमा शम्भु थापा छन् । क्याम्पस अहिले आफ्नै भवनमा चलेको छ । 

कटारीमा वनविज्ञान तथा कृषि क्याम्पसले स्वीकृतिसम्म पाएको छ । व्यवस्थित हुन बाँकी छ । वास्तवमा त्यो क्याम्पस कटारीका लागि गहना हुने छ । त्यो क्याम्पसका लागि चाहिने आठ बिघा जग्गा स्थानीय तवरबाट नै जुटाउनु पर्ने रहेछ । त्यो जग्गा किन्न स्थानीय जनताले सहयोग गर्नुपर्ने अवस्था छ । क्याम्पसले स्वीकृत गराउन कटारी, मरुवावासी माधवप्रसाद कोइरालाले गरेको प्रयास प्रशंसनीय छ । 

त्रिवेणी हाई–स्कूलबाट एस्.एल्.सी. उत्तीर्ण हुने विद्यार्थीहरूमध्ये विद्यावारिधि (पिएच्.डी.) गर्ने पहिलो व्यक्ति प्रा. रामकुमार दाहाल (राजनीतिशास्त्र) हुन् । पछिल्लो समयका प्रताप कार्की र होमनाथ लुइँटेलले पनि विद्यावारिधि गरेका छन् । ‘कटारी विद्यार्थी समाज’ का अध्यक्ष वरिष्ठ अधिवक्ता शम्भु थापा नेपाल बार एसोसिएसनका पूर्वअध्यक्ष हुन् । ज्ञानेन्द्रमान सिंह राउत नैतिकतामा आधारित राजनीति गर्न चाहने एक बौद्धिक व्यक्तित्व हुन् । संजीव थापा नेपाल रेडक्रस सोसाइटीका वर्तमान केन्द्रीय अध्यक्ष हुन् । प्रकाशमानसिंह राउत सर्वोच्च अदालतका माननीय न्यायाधीश हुन् । धनुषावासी पूर्वमन्त्री मातृकाप्रसाद यादव हाल सांसद छन् । वेदप्रसाद पोखरेल जि.वि.स. उदयपुरका पूर्वसभापति हुन् । उनी उदयश्री क्याम्पसका संस्थापक अध्यक्ष पनि हुन् । लक्ष्मणकुमार थापा र गोविन्दबहादुर बानियाँले नेपाल सरकारका प्रथम श्रेणीका कर्मचारी भएर अवकाश पाइसकेका छन् । डिल्लीरमण दाहाल विद्युत प्राधिकरणमा उच्च पदमा कार्यरत छन् । संवैधानिक कानुनका विज्ञ काशीराज दाहाल प्रशासकीय अदालतका अध्यक्ष पदमा कार्यरत छन् । प्राध्यापन क्षेत्रमा अग्रणी रहेका रामप्रसाद दाहाल मोडर्न कन्या मल्टिपल क्याम्पस, वानेश्वरका प्रचार्य हुन् । तीर्थप्रसाद पोखरेल क्यास्पियन भ्याली कलेजका प्रिन्सिपल हुन् । खेमराज दाहाल कृषि विशेषज्ञ हुन् । अध्ययनमुखी चरित्र भएका रविन्द्रराजा शाही त्रियुगा बहुमुखी क्याम्पसका सहायक क्याम्पस चीफ हुन् । प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा हाल प्राज्ञ रहेका मातृकाप्रसाद पोखरेल साहित्यिक फाँटमा कथा र कविताको सिर्जनामा अगाडि छन् । नेपाल सङ्गीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्वप्राज्ञ कृष्ण शाह ‘यात्री’ नाटक लेखन तथा रङ्गमञ्चमा निर्देशन र अभिनयमा बेजोड छन् । उनी बाल–साहित्य सिर्जनामा पनि सक्रिय छन् । गणेश राई ‘कान्तिपुर’ दैनिकका वरिष्ठ उपसम्पादक हुन् । ‘साधना’ मासिकका सम्पादक लक्ष्मण अधिकारी हुन् । इच्छाराज तामाङ सिभिल होम्सका निर्देशक बनेर व्यवशायी जगतमा परिचित भएका हुन् । उनले विभिन्न ठाउँमा कोलोनी बनाएर भवन निर्माणमा आधुनिकतालाई प्रोत्साहन गरेका छन् । उनी सिभिल बैंकका वर्तमान अध्यक्ष छन् । उनी पूर्व सभासद पनि हुन् । ‘कटारी विद्यार्थी समाज’का सचिव बज्रमानसिंह थापा पेसाले इन्जिनियर हुन् र ‘कटारी विद्यार्थी समाज’ स्थापना गर्न उनको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । केशवप्रसाद कोइराला, मदन निरौला (सिए), भेषराज ढुङ्गाना, कमल थापा आदि लेखा व्यवशायी हुन् । जगतबहादुर कार्की, कृष्ण थापा आदि अधिवक्ता हुन् । सहकारी सञ्चालकमा सूर्यध्वज न्यौपाने स्थापित नाम हो भने नवराज कार्की, विश्वराज सापकोटा, अम्बिका थापा त्यस क्षेत्रका उदियमान व्यक्तित्व हुन् । राजेश श्रेष्ठ उदयपुर उद्योग वाणिज्य संघका वर्तमान अध्यक्ष हुन् ।

नयाँ संविधानका आधारमा २०७३ सालमा भएको स्थानीय तहको पुनर्गठनमा कटारी नगरपालिका १४ वटा वार्डहरू छन् । पुनर्गठनपूर्व पनि कटारी र त्रिवेणी गाविसलाई समेटेर कटारी नगरपालिका बनाइएको थियो । पछिल्लो पटक २०७४ सालमा भएको कटारी नगरपालिकाको निर्वाचनमा मेयर पदमा यसै माविका पूर्वविद्यार्थी ज्ञानेन्द्र श्रेष्ठ निर्वाचित भएका छन् । कटारी नगरपालिकाको वार्ड १, ३, ४, ५ का अध्यक्षहरू त्रिमाविका पूर्वविद्यार्थीहरू क्रमशः नवराज पोखरेल, रामबहादुर पोखरेल, कृष्णराज दनुवार र शंकरकुमार राई छन् । 

निजामति सेवामा अधिकृत तहमा कार्यरत हुनेहरू यमबहादुर खड्का, ध्रुवकुमार पोखरेल, विष्णुहरि उपाध्याय दाहाल, ईश्वरमणि पोखरेल, चुडामणि ढुङ्गाना नारायणप्रसाद कोइराला, टीकाराम धमला, निर्माणकुमार पोखरेल, ढुण्डीराज दाहाल आदि हुन् । प्रहरी संगठनतिर अधिकृत तहमा सेवारत रहनेहरू नवराज कार्की, शिवकुमार राउत, रिबाज दाहाल, सीताराम पौडेल आदि हुन् । चन्द्रमणि ढुङ्गाना इन्जियिरिङ शाखामा सेनामा मेजर छन् । उत्तम कटुवाल पनि सेनामा कार्यरत छन् । संस्थानमा उच्च तहमा रहेकामा हरिगोपाल अधिकारी, माधवप्रसाद बराल आदि हुन् । 

त्रिवेणी माविको सञ्चालक समितिको अध्यक्ष पदमा यसै विद्यालयका पूर्वविद्यार्थी हृदयबहादुर तामाङ छन् । 

त्रिमाविका पूर्वविद्यार्थीहरू जबुनलाल चौधरी र चक्रबहादुर राई ने.क.पा. (माओवादी) ले सञ्चालन गरेको जनयुद्ध कालमा सरकारी निकायबाट मृत्यु वरण गरी शहीद बनेका हुन् । ती शहीदहरूलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली !

२०४० सालमा जनतालाई पत्रपत्रिका पढ्ने अवसर दिलाउने सोच राखेर स्थापना गरेका ‘न्यूज सेन्टर’ नाउँको संस्थाले पाठकहरूको संख्या न्यून भएका कारणले आफ्नो अस्तित्व जोगाउन सकेन । 

कटारी बजारमा च्भ्ब्म् नाउँको संस्था र स्थानीय जनताको सहयोगमा बनेको तीनतले भवनमा पुस्तकालय सञ्चालित छ । त्रिवेणी उ.मा.वि. कटारीमा पनि कलेज र माविका लागि एउटा पुस्तकालय छ । 

000

यो लेखको पहिलो खण्डमा समग्रमा अन्धकारपूर्ण नेपाली समाजको चित्रण गरिएको छ । दोस्रो खण्डमा उदयपुर जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रको पिछडिएको समाजले क्रमशः रूपान्तरण हुँदै चेतनाको फड्को मार्न थालेका गतिविधिहरू उल्लेख छन् । समाजमा चेतनाविहीन अवस्था अब धेरै समय टिक्न सक्तैन । कम्प्युटर र सञ्चार प्रविधिको अत्यधिक विकास भइसकेको अवस्था छ । तुलनात्मक रूपमा हामी पछि परेका भए पनि सभ्यता र सुशिक्षाले समाजमा उज्यालो छाउँदै गएको छ । शिक्षामा व्यावसायिक चेतना धेरै उठिसकेको छ । 

उदयपुर जिल्लाको पश्चिमोत्तर भेगमा चेतनाको बीजारोपण गर्न २०२४ सालमा शिक्षाको मशाल बालिएको थियो । त्यो मशाल ज्ञानको ज्योति बनेर समाजमा उज्यालो छर्दैछ । ज्ञानको मन्दिर त्रिवेणी हाई–स्कूल नै त्यो उज्ज्वल मशाल हो । आज त्रिवेणी हाई–स्कूलले आफ्नो स्थापनाको पचासौं वसन्त पार गरिसकेको छ । पचास वर्षको अवधि एउटा संस्थाको इतिहासका लागि लामो नभए पनि उल्लेखनीय भने अवश्य हो । त्यसमा काम गर्ने र त्यसबाट फाइदा पाउनेहरूका लागि पचास वर्षपछि संस्थाको गौरवपूर्ण उपलब्धि सम्झना आउनु स्वाभाविकै हो । यो पंक्तिका लेखकले आफू पढेको पञ्चावती हाई–स्कूल उदयपुरगढीले स्वर्ण र हिरक महोत्सव एकसाथ मनाउने काम २०६८ सालमा नै सम्पन्न गरेको हो । भन्नैपर्छ, त्यो स्कूल उदयपुर जिल्लाकै जेठो स्कूल हो । त्यसले आफ्नो गर्विलो उत्सव मनाएपछि नै जिल्लाभरिका अन्य स्कूलहरूमा पनि उत्सव मनाउने लहर नै चलेको छ । त्रिवेणी हाई–स्कूल पनि अपवाद हुने कुरा भएन । यसको स्वर्ण महोत्सव मनाउने योजनाको थालनी २०७४ साल असारदेखि नै विद्यालय व्यवस्थापन समितिले गरेको हो । यी पंक्तिका लेखकले पनि व्यवस्थापन समितिको त्यस बैठकमा उपस्थित भई यथोचित सुझाव दिने अवसर पाएको हो । त्यही बैठकमा अनौपचारिक रूपमा यी पंक्तिका लेखकसँग स्मारिका सम्पादन गरिदिन अनुरोध गरिएको हो । औपचारिक पत्र पाएपछि गरिएको बाँकी काम स्मारिकाले नै बोल्छ र पाठकहरूले नै मूल्याङ्कन गर्ने छन् । अस्तु । 

सन्दर्भ पुस्तक र पत्रिकाहरू

१. कटारी स्मारिका, २०६९ कटारी विद्यार्थी समाज, काठमाडौं
२. पञ्चावती स्मारिका, २०६५ प्रकाशकः पञ्चावती सद्भाव समाज, काठमाडौं
३. मेरो जीवनयात्रा : अनुभव र अनुभूति, लेखक : नयनबहादुर खत्री
४. त्रिमाविको तथ्याङ्क र उपलब्धि पुस्तिका 

सुझाव दिने व्यक्तिहरू

१.स्व. रुद्रबहादुर थापा कटारी 
२.स्व. मोहनप्रसाद श्रेष्ठ 
३. बलबहादुर राउत
४. लक्ष्मण शाही 
५. ज्ञानेन्द्रमानसिंह राउत
६. मातृका पोखरेल
७. बोधकुमार घिमिरे
८. मोहनप्रसाद दाहाल
९. अर्जुन कार्की
१०. अम्बरबहादुर राउत
११. शिवकुमार राउत
१२. भरतकुमार थापा 
१३. धनकुमार दनुवार