क. विषयको उठान
नेपाली कविताको पछिल्लो कालखण्डको आयतनमा आफ्नो रचना क्षेत्रमा अस्तित्व कायम गरेका कवि मातृका पोखरेल (२०२३) का सृजना कृतिहरू सेतो दरबारको छेउबाट (२०५६), यात्राको एउटा दृश्य (२०६०) कवितासङ्ग्रह र सन्त्रस्त आँखाहरू (२०६१) कथासङ्ग्रह प्रकाशमा आएका छन् । यस सानो अध्ययनमा पोखरेलका कविताको संक्षिप्त अध्ययन गर्ने प्रयत्न गरिएको छ । दुईवटा सङ्ग्रहमा संकलित कवितामा पाइने विषय र तिनको सौन्दर्यमा अभिव्यक्त भएको वैशिष्ट्य नै यस लेखमा अध्ययनको विषयवस्तु बनेका छन् । पहिलो सङ्ग्रहमा छोटा र छरिता गद्य लयात्मक उन्नाइसवटा गद्य कविता संकलित छन् र दोस्रो सङ्ग्रहमा पनि सोही अनुसारका बाइसवटा कविताहरू संकलित छन् । समग्रमा यी कविताहरू नेपाली कविताको इतिहासमा २०४० देखि पछिका दुई दशक समय अवधिका विषयवस्तु, पर्यावरण र समग्र जीवन चिन्तनलाई केन्द्रीय कथा बनाएर तयार भएका छन् ।
सेतो दरबारको छेउबाट सङ्ग्रहमा कालक्रमिक दृष्टिले (२०४५ देखि २०५६) ११ वर्षको इतिहासका विविध विषयबाट चुनिएका र तत्कालीन कालखण्डका चर्का र टड्कारा समस्याहरू निम्नानुसार कवितामा स्थापित बन्न पुगेका छन् :
कविता उल्लेखित समय कथ्य-विषय
१. आकाश तिमीलाई चिन्ता छ २०४६ श्रमबारे दृष्टिभिन्नता
२. सुर्य उदाउँछ २०४५ बेवारिस मृत्यु :अभाव: समय
३. दरबार मार्गमा सहिदका रगत रुँदैछन २०४७ मुलुकको यथार्थ बझने प्रयत्न
४. त्यो दिन फर्किएका रातहरू २०५१ सर्पलाई निर्जीव बनाउन आवश्यक
५. आज पनि उस्तै आए २०५२ निरन्तर संघर्षबाट मात्र लक्ष्य प्राप्त हुने
६. साक्षी २०५४ युवाहरूले यथार्थता बुझनुपर्छ
७. सेतो दरबार २०५५ त्याग सार्थक हुने गरी लगानी गर्नुपर्छ
८. मरुभूमि, शिखर र आस्था २०५६ क्रम व्यतिक्रमित पनि हुनसक्छ
९. छोङपाङ ! तिमीले कस्तो सपना देख्यौ? २०५६ स्वतन्त्रतादेखि शासक सन्त्रस्त हुन्छ
१०. आफ्नै जस्तो लाग्यो २०५६ संघर्षको मार्ग निरूपण
११. अजम्बरी कविता अनुल्लिखित सुन्दर भविष्यका निम्ति संघर्ष
१२. कालो सर्प अनुल्लिखित दरबार स्मशानको बिम्बमा उपस्थित
१३. खै ! यात्रीहरू उठेकै छैनन् अनुल्लिखित मरु रुचाउँछ, घातक सत्ता
१४. म देश पढ्दै छु अनुल्लिखित देशको वर्तमान र वास्तविकता
१५. क्रमभङ्ग अनुल्लिखित जबस्थितिको नितान्त प्रभाव
१६. भीमान जङ्गल यात्रा अनुल्लिखित आस्थाहरू गोलीबाट मर्दैनन्
१७. ४६ को चैत्रको सडक अनुल्लिखित आन्दोलनमा सडक मुखर बन्छ
१८. फरक फरक छातीहरू अनुल्लिखित उत्साह र पलायन विचारमा हुन्छ
१९. अभिशप्त पर्खाल अनुल्लिखित सीमाहरू सधैं टिक्दैनन्२०५६ सालपछिका वर्षहरूमा लेखिएका स्फुट कविताहरू यात्राको एउटा दृश्य शीर्षकमा संकलित भएका छन् । ती कविताहरूको क्रम निम्नानुसार रहेको कुरा प्रस्तुत विवरणबाट प्रकट हुन्छ ।कविता उल्लेखित समय कथ्य-विषय
१. पूरक आँखाका यात्रीहरू २०५७ एउटै परिवेशमा अनेक भोग र दृष्टि ।
२. दुस्मनहरू सुरक्षित रहेको बेला २०५७ सत्ता र विद्रोहीबीचको दृष्टि भिन्नता ।
३. अँध्यारोका विरुद्धमा २०५७ ज्ञानदेखि त्रस्त अज्ञानता ।
४. यसपटक दशैंमा २०५७ देशको दयनीयता विरुद्ध आक्रोश ।
५. उसले पनि हाम्रैजस्तो कुरा गर्छ २०५७ क्रान्ति चेतनाको क्रमिक विस्तार ।
६. दुख्ने मनहरूसँग २०५७ देशको विदीर्ण मर्मको प्रदर्शन ।
७. म तिम्रा कविताको विरुद्धमा लेख्छु २०५८ यथास्थितिको विरुद्ध चेतना आवश्यक ।
८. सर्प पूजा २०५८ अवसरवादीता विरुद्धको सृजना ।
९. अब आफ्नै बाटो रोज्नुपर्छ २०५८ खतरामै द्वन्द्वका आमन्त्रण ।
१०. जलजला २०५८ भविष्य निर्माता योद्धाको स्वागत ।
११. प्रिय मान्छेका गीतहरू २०५८ मान्छेले सहजता आमन्त्रण गर्छ ।
१२. नागरिक २०५८ नागरिक सर्जक हो, ध्वंसक होइन ।
१३. उज्यालो हुनुअघि २०५८ निर्माण निम्ति जीवन समर्पण हुन्छ ।
१४. भविष्यका लागि २०५९ निर्माण निम्ति शरीर त्याग्ने श्रद्धेय हुन्छ।
१५. कलिला जूनहरूको श्रद्धाञ्जलिमा २०५९ चेतनाको उद्वेलन आवश्यक ।
१६. स्वयम्भूका आँखासँग २०५९ नेता र जनताको लक्ष्य एकै हुनुपर्छ ।
१७. बाटाहरू – १ २०५९ वर्गीय विभेदबाट मुलुक मुक्त रहनुपर्छ ।
१८. बाटाहरू – २ २०५९ छेपारे शैलीमा बदलाव नआओस् ।
१९ बाटाहरू – ३ २०६० सुगम मार्गको लक्षण देखिएको छ ।
२०. यात्राको एउटा दृश्य २०६० दरबारीया सत्ता नै समाजको घातक ।
२१. एउटा पूजारीको आत्मकथा २०६० आस्था र श्रद्धा व्यथित भएको अवस्था ।
२२. सपना २०६० दुःस्वप्नका वितरकदेखि सावधान ।उपर्युक्त दुई सङ्ग्रहमा संकलित एकचालीसवटा कविताहरू नेपाली समाजको २०४५ पछिको समयमा विकसित भएका र समाजलाई प्रभाव पार्न सक्ने किसिमका पक्षहरूलाई कविताका माध्यमबाट सुललित ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने काम भएको देख्न पाइन्छ ।ख. पोखरेलका कविताको वस्तु”अजम्बरी” कविता शीर्षकको कवितामा कविता सिर्जनाको वर्गीय वस्तु बनेर उपस्थित भएको हुन्छ । दृष्टिमा रहेका भिन्नताले महलमा कविता देख्ने, मरेका निष्प्राण मूल्यहरूमा सृजना देख्ने फोसिल–सतुल विषय र चिन्तनहरूलाई सृजना ठान्ने विकारग्रस्त वर्गीय यथास्थिति एकातिर र गतिशील र सृजनशील कविता बीज अर्कातिर भएमा सृजनशील महत्वकै वस्तुहरू अजम्बरी र अमर रहन्छन् भन्ने कविको यथास्थितिलाई निषेध गर्ने सन्देश यस कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
“साक्षी” कविताले मृत्यु साक्ष कोही नपाएको देखाएको छ । यथार्थताको मूल्यलाई आज प्रतिक्रियावादी वर्गले देख्न समेत सकेको छैन । यस किसिमका पक्षलाई साक्षी गर्ने अभिजात र स्वार्थी पक्षलाई साक्ष गर्ने काम निकै धेरै हुन्छन् तर निरीह र इमान्दार व्यक्ति र वर्गको सत्यलाई इमान्दारीपूर्वक साक्ष गर्ने त प्रकृति बाहेक कुनै पनि व्यक्ति रहँदैन भन्ने कुरा यस कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
“आकाश तिमीलाई निम्ता छ” कतिताद्वारा समाजका यथार्थ सत्यका आद्यन्त वृहिरूका पक्षलाई प्रतिपादन गर्ने, साक्ष गर्ने क्रममा प्रकृतिका समग्र कण र गुणहरू सत्यको पक्ष प्रस्तुत गर्ने तथ्यलाई कलात्मक ढङ्गले उद्घोष गरेको छ । सम्पूर्ण सत् र असत् गुणहरूको समग्र ढङ्गले साक्ष्य गर्न सक्ने गुण खुला, पारदर्शी र निर्वाध आकाशलाई पूर्ण रूपमा अधिकार भएको कुरा यस कविताको कलात्मक कथन रहेको छ ।
“कालो सर्प” सङ्ग्रहको सबल र सार्थक कविता हो । यस कविताले मुलुकमा आएको परिवर्तनलाई सहन नसक्ने यथास्थितिवादी र विषाक्त सर्प समान यथास्थितिवादी शासकहरूलाई दूध खुवाएर विष निर्माण गर्ने कार्यक्रम मुलुकमा भइरहेको कुरा ध्वन्यात्मक अभिव्यक्तिद्वारा प्रस्तुत भएको देख्न पाइन्छ । सर्पलाई मार्नेले मर्यो भनेर छोड्दा आफ्नै पुच्छर सुँघेर पुनः बाँचेका घटना प्रशस्त छन् । त्यसकारण पूरै पुच्छर उठ्नै नसक्ने अवस्थामा पुर्याउनु आवश्यक हुन्छ भन्ने कुरा यस कविताको सन्देश रहेको छ ।
“खै यात्रीहरू उठेकै छैनन्” शीर्षकको कविताद्वारा राजनीतिक युद्धको यात्राका यात्रीहरू अझ्ै पनि प्रतिबद्धतापूर्वक जुट्नुपर्ने कुरा उद्घोष भएको छ । मुलुकका समग्र विकृतिको दूरीकरणका निम्ति प्रत्येक सचेत नागरिकले दीर्घ र साहसिक यात्राका निम्ति जुट्नुपर्ने कुरामा कविता सुदृढ बनेको छ । यस किसिमको अथक यात्रामा योद्धा रूपका यात्रीहरू प्रतिबद्धतापूर्वक स्वतन्त्रता र मुक्ति प्राप्तिको यात्रामा उठ्नुपर्ने बेला बित्नै आँटेको कुरा प्रस्तुत कविताको अभिमत रहेको छ ।
“म देश पढ्दैछु” शीर्षकमा तयार भएका यस कविताले वर्तमान समय २१ औं शताब्दी हो र यस शताब्दीका युवाभोक्ता अभिशप्त सत्ता, समाज र दुस्कृतिले वितरण गरेको गोली, बारुद, डण्डा लगायतका अन्यायपूर्ण क्रियाहरूका विरुद्ध बोल्ने युवाहरू, विद्यार्थी र जागरुक व्यक्तिहरू विसङ्गतिपूर्ण क्रिया र प्रतिक्रियाहरू प्रस्तुत भइरहेको तथ्य यस कविताको कथ्य बनेर देखापरेको छ । विद्रोह र सम्झैताका, बेचिएका रगतका टाटाहरू र अमिला आँसुका बेगहरू वर्तमानको युवकले सचेततापूर्वक पढ्नुपर्ने कुरा यस कविताको सन्देश बनेको छ ।
“सूर्य उदाऊ अब” सभ्यताको सुदीर्घ इतिहासमा संकीर्ण परिवृत्तमा कठ्याङ्ग्रीएका समग्र सत्यले नयाँ र प्रकाशिलो सूर्यको आह्वान र न्यानो सूर्यको आह्वान गर्ने यस कविताले नेपाली समाजको तुसारासिक्त चिसोलाई भगाउने, न्यानो सूर्यको अर्थात् चेतनाको प्रकाश र न्यानो स्वतन्त्रताको आमन्त्रणलाई प्रस्तुत कविताले आमन्त्रण गरेको छ । तीनवटा पङ्क्ति समूहमा लेखिएको प्रस्तुत कविता निकै सुन्दर विम्वयोजनामा तयार भएको छ ।
“दरबारमार्गमा सहिदका रगत रुँदैछन्” शीर्षकमा तयार प्रस्तुत कविता २०४७ को आन्दोलनले निर्माण गरेका सहिदहरूका आकांक्षालाई नेताहरूले कुकर्मण्यताले बिस्तारै निरर्थक सावित गर्दै लगेका कारण राष्ट्रको सेवाभावमा समर्पित हुनेहरूको विश्वास दुर्बल बन्दै गएको कुरा पनि यहाँ सिद्ध गर्न प्रयत्न भएको छ । प्रजातन्त्रको पवित्र संज्ञालाई प्रदूषित बनाउने दुराचारी गर्तमा सहिदहरू कोचिँदै गएको कुरा प्रस्तुत कविताले सिद्ध गरेको छ ।
“क्रमभङ्ग” शीर्षकको अर्को एक कविताले यस समाजका मैदानमा धेरै पूर्वदेखि वर्तमानसम्म यति मौलाएर बसेका प्रदूषणहरूलाई बढार्न चेतना र संघर्षको क्रम सुरु भएर परम्परित विकृतिले क्रमभङ्गको गति प्राप्त गर्दछन् भन्ने कुरा यस कविताको कथा बनेको छ । पाँचओटा पङ्क्तिसमूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता परम्परित क्रमलाई क्रमशः व्यतिक्रममा पु¥याउनुपर्ने अवस्थामा तयार भएको छ ।
“भीमान जङ्गलको यात्रा” नामक कविताले ऋषि आजादको हत्याबाट सुरक्षित हुन सकिन्छ भनेर हत्यामा सहभागी बनेका र हत्याको आदेशमा लागेका शासकहरूको मानसिक त्रास धेरै पछिसम्म पनि प्रस्तुत भइरहेको कुरा यस कवितामा प्रतिपादन भएको छ । भीमानको सारा प्रकृति आजादप्रति आस्थावान रहेको छ भने सबै खाले शासकीय कठोर संवेदना विभग्न र त्रस्त मानसिकतामा गुज्रिरहेको छ भन्ने कुरा पनि यस कविताले सिद्ध गरेको छ ।
“४६ को चैत्रको सडक” पनि उल्लेख्य कविता हो । तीनवटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता आन्दोलनकारीहरूको रक्तद्वारा रञ्जित सडकको शब्दचित्र यस कविताले उतारेको छ । समाजको समग्र पर्यावरण आतङ्कबाट पर्याप्त प्रदूषित बनेको कुरा पनि प्रस्तुत भएको छ । यिनै तथ्यहरूको चिन्तन कार्यमा प्रस्तुत कविता तयार भएको छ ।
“त्यो दिन पर्खिएका रातहरू” प्रस्तुत कविता पनि २०४७ सालको आन्दोलनले आमन्त्रण गरेको प्रजातन्त्रको प्रकाशलाई दिनको संज्ञा प्रदान गरेको छ । तर प्रत्येक दिनको समाप्तपछि आतङ्कपूर्ण रात आइदिने हो कि भन्ने आशङ्का छ । आउँदो रात अन्धकारमय नहोस् र भोलिको दिन पनि आतङ्कपूर्ण दिन नबनोस् भन्ने कुरा पनि यस कविताले सिद्ध गरेको छ ।
“सेतो दरबार” सत्ताको संकेतक बिम्ब बाहिरबाट टलक्क सेतो र भित्र भने अत्यन्त कालो र अन्धकारमय आचरणको गर्त बनेको दुराचारको अवस्था यस कविताले प्रदर्शित भएको छ । तीनवटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता सुरक्षाका नाममा कफ्र्यूको घोषणा गरेर मान्छेको करङ्का सारङ्गीहरू रेटिने, रगतको पूजा चल्ने, पूर्वजका खप्परहरू प्रदर्शनका पक्षहरू प्रदर्शित गरिने पक्ष यस कविताको कथ्य बनेको छ । कालो पेटका सेता दरबारहरू अझै विषाक्तता ओकलिरहेका कुरा कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
“मरुभूमि, शिखर र आस्था” शीर्षकको कवितामा घातक सत्ताले मरु र अनुर्वर धरातल रुचाउने वर्तमान समय स्वयं एउटा मरुभूमिका रूपमा प्रवर्तित बनेको छ । प्राप्ति र गन्तव्यको मार्ग तय गर्दै आफ्नो बाटो चयन गर्दै शिखर यात्री लक्ष्यतिर अभिमुख भएको कुरा पनि प्रस्तुत भएको छ । पाँचओटा पङ्क्तिसमूहबाट तयार भएको प्रस्तुत यो कविता उजाड र मरुभूमि बनिसकेका तथ्यहरूलाई उर्वर र आकर्षक उचाईयुक्त शिखरको कुरा यस कविताले आस्थाको उचाइमा प्राप्त हुने कुरा प्रस्तुत भएको छ ।
“छोङपाङ ! तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ?” चारओटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता संसारका राष्ट्रहरूको सीमा खुम्चिनुले प्रस्तुत हुने तथ्यहरूको मूल्यको समेत कारकतत्व बनेको कुरा पुष्टि हुने भएको छ । हातमुख जोड्नका निम्ति विदेशिन विवश बने पनि हाम्रा प्रत्येक छोङपाङ देश विदेशका युद्धमोर्चामा अत्यन्त विदीर्ण मानसिकता बोकेर हामी पीडा बेहोरिरहेका छौं भन्ने कुरा प्रस्तुत कविताले उल्लेख गरेको देख्न पाइन्छ ।
“आज पनि उनै आए,” यस कविताको काय तीनओटा पङ्क्ति समूहमा वितरण भएको छ । अघिल्लो निर्वाचनमा हसिलोमुख देखाएर विजयी बनेका नेताहरू पछिल्लो निर्वाचनमा मात्र फेरि स्थानीय तहमा देखिन आउने नेताका आचरणलाई प्रस्तुत भएको कुरा यस कविताले सिद्ध गरेको छ । संसदीय पद्धतिका नकारात्मक चरित्रले यहाँ सिद्ध भएको छ ।
“फरक फरक छातिहरू” समाज र जनतालाई, पर्यावरण र इतिहासलाई मुक्त गर्ने उद्देश्यबाट प्रेरित छातीको भावबाट प्रेरित मान्छे तरल संवेदना बोकेका छातीभित्रको मुटुमा रहन्छ । तीनवटा पङ्क्ति समूहमा विभाजित प्रस्तुत कविता जनताको भलाइको गोली थाप्ने छाती र आफ्नो स्वार्थमा विलीन अस्तित्व बोकेको सामन्त छातीका भिन्न विद्वेषक भावमा केन्द्रित रहेको छ ।
“अभिशप्त पर्खाल” पनि सङ्ग्रहको सबल कविता हो । यस कवितामा चारवटा पङ्क्तिसमूह छन् । लयात्मक संवेदनायुक्त भावमा सिर्जित यस कवितामा वैचारिक आसका पर्खालहरू सुदृढ र सबल बन्नुपर्ने कुरा कुशल ढङ्गले प्रस्तुत भएका छन् । स्वतन्त्र र स्वच्छ आकाशमुनि सबल जग भएको सार्वभौम सत्ता सम्पन्न एउटा घर निर्माण अनिवार्य रूपमा हुनुपर्छ भन्ने कविताले अघि सारेको छ ।
“आफ्नै जस्तो लाग्यो,” सङ्ग्रहको अन्तिम कविता हो । यो कविता चारवटा पङ्क्तिसमूहमा तयार भएको छ । अस्मिता संरक्षण पनि जोखिममा पर्नेहरू, आफन्त नै हुन् । वैचारिक संवेदना र कलात्मक प्रस्तुतिमा महिला अस्मिता, राष्ट्रिय अस्मिता, मानवीय अस्मिता लगायतका मौलिक पहिचानहरू क्रमशः विलुप्त बन्दै गएको कुरामा कवि अत्यन्त चिन्तित बनेका कुरा यस कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
प्रस्तुत कविताका सबै सन्दर्भहरू र प्रस्तुत सन्दर्भका सबै कविताहरू मुलुकमा २०४५ सालपछिको लगभग एक दशकका विकृत र विसङ्गत समस्याको केन्द्रमा निर्मित भएका छन् भन्ने कुरा स्पष्ट हुन आउँछ ।
२०५६ देखि २०६० सम्मको कालावधिलाई विषयको समय केन्द्र बनाएर लेखिएका कविताहरूले नेपाली समाजमा विकसित भएको राजनीतिक विसङ्गतिलाई सबल रूपमा कवितात्मक समवेदना प्रदान गरेका छन् । यस दृष्टिले नेपाली कवितामा प्रखर राजनीतिक चेतना कवितात्मक संवेदनामा प्रस्तुत भएको छ भन्ने कुराको पुष्टि मिल्छ ।
“फरक फरक आँखाका यात्रीहरू” शीर्षकको पहिलो कविता एउटै परिवेशमा तयार भएका भोक्ताहरूका सामु फरक फरक अनुभूति र संवेदना बोकेर तयार हुने विषयतिर लक्षित छ । वर्गीय समाजका विसङ्गत र विषम संरचना र संस्कारलाई प्रदर्शन गर्ने यो कविता तीनवटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको छ । मनोहर पर्यावरणको पारख गरिरहेका बेला त्यसै पर्यावरणमा घातक सत्ताका पुलिसद्वारा मारिएका देशका सपूतहरूका झ्ुल्का उपस्थित हुन आएका कुरा कविताले पुष्टि गरेको छ ।
“दुस्मनहरू सुरक्षित रहेको बेला” सङ्ग्रहको दोस्रो कविता हो । तीनवटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता आफ्नो अस्मिता र अधिकार रक्षाका निम्ति संघर्ष गर्नेजनता र तिनका संगठन र चेतनालाई ध्वस्त गर्ने शासकहरूका बीचको द्वन्द्वलाई केन्द्रीय कथ्य बनाएर लेखिएको प्रस्तुत कविता निकै बेजोड बनेको छ ।
“अँध्यारोको विरुद्धमा” मात्रै दुई पङ्क्ति समूहमा तयार भएको प्रस्तुत कविता नेपाली समाजमा व्याप्त अन्धशासन र अन्ध साम्राज्यको विषयगत चिन्तनलाई उजागर गर्ने प्रयत्नमा लेखिएको कविता हो । अचेतनमा राज्य सञ्चालनमा, अज्ञानका निर्लतामा रमाउने कलामा खप्पिस बनेको सत्ता सञ्चालक चेतना र प्रकाशदेखि अत्यन्त त्रस्त बनेको लाटोकोसेरो जस्तो देखापरेको कुरा कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
“यसपटक दशैंमा,”लघु आयतनका पाँचओटा पङ्क्ति समूहमा रचित यस कवितामा देशको दयनीय र निरीह आर्थिक, सामाजिक र प्रशासनिक अवस्थालाई लक्षित गरिएको छ । सत्ताद्वारा सिर्जित यस किसिमका विसङ्गतिप्रति जनताको आक्रोश क्रमशः बढ्दै गएको कुरा कविताले प्रतिपादन गरेको छ ।
“उसले पनि हाम्रैजस्तो कुरा गर्छ” शीर्षकमा लेखिएको कविता लामो आकृतिका तीनओटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको छ । समाजमा यथार्थताले प्रशिक्षित गरेका मान्छेहरू एकै किसिमको सोच विकसित हुँदै गएको र विस्तारै मान्छे विद्रोन्मुख बन्दै गएको कुरा यस कविताले प्रस्तुत गरेको छ । नेपाली जनतामा जुर्मुराउँदै गरेको क्रान्तिचेत नै यस कविताको क्रान्तिचेत बनेको छ ।
“दुख्ने मनहरूसँग” पाँचओटा पङ्क्ति समूहमा तयार भएको कविता हो । यस कवितामा देश र समग्र मान्छेको मर्म विदीर्ण बन्दै गएको कुरा प्रस्तुत छ । मान्छेको अन्तःमर्म र देशको सार्वभौमिकता एकैचोटि पीडाको अनुभव भएर गएको कुरा अत्यन्त गहन र मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने यो कविता देशको अखण्डतामा जुटेको देखापर्दछ ।
“म तिम्रा कवितामा विरुद्धमा लेख्छु” वर्गीयद्वन्द्वले सर्वहाराहरूको हित स्थापना गर्ने चिन्तनमा केन्द्रित प्रस्तुत कविता दुई पङ्क्ति समूहमा तयार भएको छ । यस कवितामा कविले यथास्थितिवादी र प्रतिक्रियावादी सत्ताको विरुद्धमा जनमत तयार गर्ने र तिनको विनाश गर्ने सर्तमा आफ्नो सृजना क्रियाशील हुने कुरा आफ्नो कवितामार्फत् शंखघोष गर्ने कवि पोखरेल यहाँ निकै क्रान्तिचेता देखिएका छन् ।
“सर्पपूजा” दुई पङ्क्ति समूहमा तयार भएको कविता हो । सत्ताको प्रतिक्रियावादी चर्या गोमन साँपझैं विषालु छ । यस किसिमको सर्प बिम्बलाई समूल नष्ट गर्नुको सट्टा पूजा गरेर संरक्षण र सम्बद्र्धन गर्दै जाने कुराको विरुद्धमा कविता सिर्जित भएको छ । जनता हरपल उसेर पनि पूजा पाइरहने सर्प ढाड भाँचिएपछि पनि पुच्छर सुँघेर आफ्नो उपचार गर्न सक्ने अवस्थामा छाडियो भने सर्पपूजकहले पुनः स्वस्थ बनाउने खतरा बाँकी रहन्छ । सर्पपूजा र सर्पपूजक संस्कृति नै निर्मूल गर्नुपर्ने कुरा यस कविताले बिम्बात्म्क रूपमा प्रस्तुत गरेको छ ।
“अब आफ्नै बाटो रोज्नुपर्छ” चारवटा पङ्क्तिसमूहमा तयार बनेको प्रस्तुत कविता सत्ताको उन्मादमा डुबेका उन्मत्त राधाहरूले बाटो, पेटी, समाज, मुलुक जतासुकै पनि मान्छेको हत्या गर्दै रङ्गालिन सक्छन् भन्ने कुरामा केन्द्रित छ । समाजमा अवशेष रहेका राजदरबारका लाउके र नाइकेहरूले मच्चाएको वितण्डालाई सबल र कलात्मक रूपमा प्रतिपादन गरेका छ – प्रस्तुत कविताले ।
“जलजला” कविता दुई पङ्क्ति समूहमा निर्मित छ । यस कवितामा मुक्तिका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्नेहरूलाई प्रकृतिले उत्प्रेरित गर्छ भन्ने कुरा जलजला शिखरले पुष्टि गरिरहेको देखेका छन् – कविले । सिङ्गै प्रकृति मुलुकको संरचना नयाँ आकृतिमा हेर्न इच्छुक बन्दै गएको छ भनेर समग्र प्रकृतिलाई मानवीकरण गर्ने प्रस्तुत कविता निकै सुन्दर र निकै आकर्षक बनेको छ ।
“प्रिय मान्छेका गीतहरू” सहज र सरल सहजजीवन बाँच्नुपर्ने सन्देश प्रक्षेपण गर्ने प्रस्तुत कविता चारवटा पङ्क्ति समूहमा निर्माण भएको छ । मानव कल्याणका सन्देशहरू, समाज निर्माणका आह्वानहरू मान्छेकै आमन्त्रण हुन् । मान्छेलाई विनाशतिर धकेल्नेहरूका विरुद्ध गुञ्जाइने गीतहरूको गायन कार्य निरन्तर राख्नुपर्छ । विकसित र विस्तारित हुनुपर्छ भन्ने कुरा यस कविताको कथ्य बनेको छ ।
“नागरिक” शीर्षकमा लेखिएको लघु कविता देश जलाएर आगो ताप्न मस्त छ । त्यही देशमा डढेलो लाउने आज सबल र इमान्दार नागरिक घोषित भइरहेछ भन्ने कुरा यस कवितामा प्रस्तुत भएको छ ।
“भविष्यका लागि” निकै लामा दुईवटा पङ्क्तिसमूहमा सृजित कविता हो । यसमा समग्र मुलुक र त्यस मुलुकका नागरिकको भविष्य निर्माणका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्ने त्याग यस कविताको कथ्य बनेको छ । मुलुकमाथि सन्ततिको निम्ति संरक्षित गरिनुपर्ने नासो हो र त्यसलाई जोगाउनुपर्छ भन्ने सन्दर्भ यस कविताको कथ्य बनेको छ ।
“कलिला जूनहरूको श्रद्धाञ्जलिमा” शीर्षकको यो कविता मुलुकको सुन्दर रूप निर्माण गर्ने क्रममा जीवनको उत्सर्ग गर्नेहरूको त्यागप्रति समर्पित छ । चारवटा पङ्क्तिसमूहमा सिर्जित प्रस्तुत कविता जीवन त्याग्नेहरू श्रद्धेय हुन्छन् भन्ने कुरा पनि यस कविताले पुष्टि गरेको छ । मुलुक एउटै जमिनदारको मौजा होइन भन्ने चेतना विस्तार गर्ने क्रममा सहादत प्राप्त गर्ने श्रद्धेयप्रति समर्पित छ भन्ने कथ्यमा यस कथाको भाव अडेको छ ।
“उज्यालो हुनुअघि” भविष्यको प्रकाशका निम्ति अगावै भालेका आवाजहरू गुञ्जिन्छन् । पूर्व सूचना छरेर मुलुक व्युँझ्नि लागेको कुरा प्रक्षेपण गर्ने यो कविता समग्र नागरिकलाई जगाउने भावको कथ्यमा आधारित छ । चेतना नै समस्त मुलुकको रूपान्तरणकारी तत्व हो भन्ने कुरामा प्रस्तुत कविता संरचित छ ।
“स्वयम्भूका आँखासँग” तीनवटा पङ्क्तिसमूहमा रचित प्रस्तुत कविता इच्छुकजस्ता स्रष्टाको हत्या गर्ने सरकारको साक्षी, कविको अस्तित्वको गवाह गर्ने अनिमिलित तर अद्र्धनिर्मित आँखाले स्वयम्भु सधैं निरीक्षण गरिरहेको कुरा कविले विश्वास गरेका छन् । जीवनको शाश्वत मूल्य विनिमय गर्न सकिने वस्तु होइन । यसलाई हरण गर्न सक्नेले फिर्ता दिन सक्दैन । आस्थाका स्वरहरूलाई मुलुकभरि बिस्तार गर्ने उद्देश्यले सबैतिर पुग्ने भावनाको आवश्यक संवेग छर्ने कविको प्राप्तिलाई विस्तार गर्ने तथ्यलाई अगि सारेको छ ।
“बाटाहरू–१”, प्रस्तुत कविता पनि मान्छेका मानवीय संवेदना र यथार्थ सत्यलाई संकेत गर्नमा क्रियाशील छ । दुई पङ्क्तिसमूहमा तयार गरिएको यस कविताले गन्तव्यसम्म पुग्ने बाटोको निर्माण गर्ने क्रममा संघर्ष र द्वन्द्वको बाटो नै उपयुक्त र आवश्यक छ भन्ने कुरा यस कविताले सिद्ध गरेको छ ।
“बाटाहरू–२” कविता पनि नेपाली कविताका सन्दर्भबाट वर्गीय हितका निम्ति जुट्ने जनपक्षीय बाटाहरू प्रस्तुत गर्ने क्रममा तयार भएको छ । समाजको रूपान्तरणको यात्रामा निस्केका योद्धाको बाटो ढुकेर हत्या गर्ने योजना बनाएर बस्ने प्रतिक्रियावादी सामन्त पक्षबाट जोगिनुपर्ने कुरा कविताले प्रस्तुत गरेको छ ।
“बाटाहरू–३” दुई पङ्क्तिसमूहमा तयार गरिएको प्रस्तुत कविता स्वयंमा नयाँ मार्गको सूचक बनेको छ । आस्थाको सुन्दर गोरेटाहरू पनि सहज र सरल राजमार्ग बन्छन् । बाटो भावना र विश्वासले रोजेपछि सहज बन्दछ । यस किसिमको बाटो मुक्तिको बाटो हो र यस बाटोले अधिकांश जनताको अन्तर्सम्वेदनालाई व्यवस्थित रूप प्रदान गर्दछ भन्ने कुरा कविताबाट प्रकट भएको छ ।
“यात्राको एउटा दृश्य” शीर्षकमा लेखिएको प्रस्तुत कविता तीनवटा पङ्क्तिसमूहमा तयार गरिएको छ । मुलुकलाई अवैध कृषि उत्पादनको धर्तीले दिने सेवा सामन्तसत्ताको पक्षमा मात्र आजसम्म उपयोगको स्थल ठान्ने गरेको पक्ष अत्यन्त दुर्बल रहेको र उत्पादन पक्ष पनि नकारात्मक रूपमा प्रतिपादन गरिएको छ । यस दृष्टिले मुलुकको विकासका निम्ति निर्धारित भएको यात्रा सकारात्मक र शाश्वत लक्ष्यको उपस्थापन गरेको कुरा कविले उद्घोष गरेका छन् ।
“एउटा पुजारीको आत्मव्यथा” नामक कविता तीनवटा पङ्क्ति समूहमा निर्माण गरिएको छ । सहज र स्पष्ट प्रस्तुतिमा यथार्थतालाई अबलम्बन गर्ने यो कविता उल्लेख्य रचना बनेको छ । आस्था र श्रद्धाका पूजकहरू सधैं उपेक्षित रहने र बाङ्गो बाटोबाट यात्रा गरिरहने दुर्वृत्तिका सम्वाहकहरूले समाज र जीवनका पक्षहरूलाई कविताका माध्यमबाट प्रतिपादन भएका छन् ।
“सपना” शीर्षकको यस कवितामा समाजका संवाहक व्यक्तिहरूले अपराधीहरूले आफू स्वतन्त्र रूपमा बेरोकटोक यात्रा गर्ने, स्वेच्छिक आवागमन, उपभोग लगायतका पक्षहरू यस कवितामा प्रस्तुत भएका छन् । चारओटा पङ्क्तिसमूहमा लेखिएको प्रस्तुत कवितामा जनताले सिङ्गो समाजको गतिलो भविष्यको सपना देखिरहेका बेला सामन्त सत्ताले भने आफ्नो भविष्य यथास्थितिमा आफू टिकिरहन प्रयत्न गर्छन् भन्ने कुरा पनि यस कविताले प्रतिपादन गरेको छ ।ग. पोखरेलका प्राप्तिहरूलगभग दुई दशकको साधनाबाट निर्मित कवि चेतना उनका कविताहरूले प्रतिनिधित्व गरेका छन् । नेपाली समाजको इतिहासमा शताब्दीयौंदेखि जरा गाडेर बसेका सामन्तीगत विकृति संस्कार, आध्यात्मिक आस्थाका नाममा विकृति, यथास्थितिका पक्षपोषक संकीर्णता जस्ता प्रदूषणलाई पन्छाउनुपर्ने कुरा पोखरेलका कविताको सन्देश बनेर उपस्थित भएका छन् । कृषि र पशुपालनको परम्परित पद्धतिमा जीवन निर्वाह गर्ने नेपालीहरूको श्रम र पसिनामाथि होली खेल्न र मोजमस्ती गर्ने संस्कृतिबाट पोषित सामन्त सत्ताको पैतलामुनि दबेका परिवर्तनशील चेतना विद्रोहतिर मोडिँदै गरेका कुरा पनि कविका कथनले पुष्टि गरेका छन् । कवि पोखरेल २०४० पछिको कालावधिमा विकसित भएका प्रगतिवादी चिन्तनमा थपिएका समसामयिक वैशिष्ट्यका समर्थक देखिएका छन् । पहिले केन्द्रमा रहेका विकारग्रस्त संस्कृतिलाई, यथास्थितिपरक राज्य सत्तालाई, अन्धविश्वासग्रस्त जीवनपद्धतिलाई विस्थापित गर्दै जानुपर्छ भन्ने चिन्तनलाई अँगाल्दै जानुपर्छ भन्ने कुरामा विश्वस्त बन्दै गएका कवि देखिन्छन् । समाज रूपान्तरणको अभियानमा जुटेका राजनीतिकर्मीहरूलाई हत्या गरेर आफ्नो केन्द्रीय अस्तित्व लम्ब्याइराख्ने सपना देख्ने शासकले एउटा आजाद मारेर लाखौं आजाद जन्माइरहेको हुन्छ भन्ने कुरा कविले प्रस्तुत गरेका छन् । सांस्कृतिक र सौन्दर्योपासना रूपान्तरण गर्ने अभियानमा लागेका साहित्य र संस्कृतिकर्मीहरूलाई हत्या गरेर आफ्नो केन्द्रीयता किनारातिर धकेलिसकेको हुन्छ भन्ने कुराको उदाहरण इच्छुक र प्रवीणलाई मारेर लाखौं इच्छुक र प्रवीण जन्माइरहेको कुरा पनि प्रस्तुत गरेका छन् । समग्र समाजमा मूल्यहरूको रूपान्तरणमा लागेका अभियन्ताहरूको जीवनमा पलपल खतरा छ तर उनीहरूकै प्रयत्न र बलिदानबाट नै केन्द्रमा जमेर बसेका नकारात्मक मूल्यहरू विस्थापित बन्दै गएको र युगौंदेखि किनारमा उपेक्षित बनेर रहेका मूल्यहरू केन्द्रमा स्थापित बन्दै गएको कुरा पनि पोखरेलका कविताले आफ्नो कथ्य बनाएका छन् ।
कलात्मक चेतनाका दृष्टिले बिम्बमा विश्वास गर्ने कवि पोखरेल लघु आयतनका कवितामा बृहत चेतना, विचार र संवेग समेट्ने प्रयत्न गर्छन् । कविताको संगठनात्मक ढाँचा र बिम्बलाई आमन्त्रण गर्ने शब्दहरूको चयनमा निकै क्षमतावान् देखिने कवि बनेका पोखरेल मोटामोटी रूपमा गद्यका लयात्मक कवि बनेका छन् । विश्व परिस्थितिले निम्त्याएका विसङ्गतिमा पिल्सिरहेको नेपाली अर्थ, संस्कृति र शासन सत्ताको चाप कविको कथ्य बनेको पाइन्छ । संवेदना र शङ्खघोषका कवि देखिने पोखरेल समसामयिक प्रवृत्ति र समकालीन पर्यावरणको संवाहक चेतनामा प्रगतिवादी चिन्तन घोलेर कथ्यलाई अद्यावधिकरण गर्ने कविका रूपमा स्थापित बनेका छन् । यिनै विशेषताहरूका आधारमा कवि पोखरेल वर्तमान पुस्ताका प्रगतिवादी कविताको फाँटका प्रतिनिधि कविका रूपमा स्थापित बनेका छन् । उनको सिर्जनात्मक चेतनाको विकासको चरण रहेको छ र यस यात्रालाई सचेत कला र सौन्दर्यको सन्दर्भ ज्ञान विस्तारबाट उत्कर्षमा पुर्याउने साधना अझै अपेक्षित देखिन्छ । पाठकले पोखरेललाई उत्कर्षको विन्दुमा पुगेको देख्ने प्रतीक्षा कायम राखेका छन् ।
जनमत, वर्ष २४, अंक ११—१२, पूर्णाङ्क १२६, (मातृका पोखरेल विशेष अङ्क )२०६४ -पुष
No comments:
Post a Comment