मातृका पोखरेलको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन (शोधपत्र) - चक्र बूढा थापा

मातृका पोखरेलको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, मानविकी तथा सामाजिक शास्त्र सङ्काय

अन्तर्गत नेपाली शिक्षण विभाग, त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पसको

एम्.ए. दोस्रो वर्षको दसौँ पत्रको

प्रयोजनका लागि प्रस्तुत

शोधपत्र

शोधार्थी

चक्र बूढा थापा

नेपाली शिक्षण विभाग

त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पस पाल्पा

२०६५

सिफारिस–पत्र

‘मातृका पोखरेलको जीवनी व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन’ शीर्षक शोधपत्र श्री चक्र बूढा थापाले मेरो निर्देशनमा तयार पार्नुभएको हो । अत्यन्त मेहनतपूर्वक गरिएको प्रस्तुत शोधकार्यबाट म सन्तुष्ट छु । आवश्यक मूल्याङ्कनका लागि सिफारिस गर्दछु ।

शालिकराम पौडेल

मिति :२०६५/१०/

कृतज्ञताज्ञापन

प्रस्तुत शोधपत्र मैले श्रद्धेय गुरु शालिकराम पौडेलज्यूको कुशल निर्देशनमा तयार गरेको हुँ । उहाँका विभिन्न प्रकारका व्यस्तता हुँदाहुँदै पनि बारम्बार सजग र सचेत गराउँदै शोधकार्यका लागि अत्यन्त उपयोगी र आवश्यक निर्देशन दिनुहुने शोध निर्देशक आदरणीय गुरुज्यूप्रति सर्वप्रथम हार्दिक कृतज्ञताज्ञापन गर्दछु । साथै महŒवपूर्ण सरसल्लाह तथा सुझाव दिनुहुने नेपाली शिक्षण विभाग, त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पस पाल्पाका प्राध्यापकज्यूहरू प्रति समेत आभार ब्यक्त गर्दछु ।

यस शोधपत्रको तयारीका सिलसिलामा आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराउनुका साथै आफ्नो व्यस्त सांस्कृतिक, साहित्यिक र राजनैतिक जीवनमा पनि आवश्यक सूचना प्रदान गरी उल्लेखनीय सहयोग पु¥याउनु हुने शोधनायक मातृका पोखरेलप्रति आभारी छु ।

शोधपत्रको तयारीका क्रममा विशेष सहयोग र सल्लाह दिनुहुने मेरा आदरणीय गुरुज्यू श्री अमर प्रधानज्यूप्रति हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु ।

शोधपत्रको शीर्षक चयनदेखि लिएर शोधपत्र तयार नहुँदासम्म आवश्यक सल्लाह र सुझाव दिइरहनुहुने आदरणीय श्री राजेश श्रेष्ठप्रति कृतज्ञ छु । साथै यस शोध पत्रलाई कम्प्युटर टाइपिङ्ग, सेटिङ्ग र प्रिन्ट समेत गरी सहयोग गर्ने इजि वल्र्डलिंक कम्यूनिकेशन बुटवल –६ जेसिज चोकप्रति पनि हार्दिक आभार व्यक्त गर्दछु ।

लगनशीलतापूर्वक टङ्कणकार्य सम्पन्न गरिदिने श्री राजेश गैरेलाई विशेष धन्यवाद छ ।

२०६५/१०/

चक्र बूढा थापा

नेपाली शिक्षण विभाग

त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पस

पाल्पा

विषयसूची

पृ.सं.

सिफारिस–पत्र =क

स्वीकृति–पत्र =ख

कृतज्ञताज्ञापन =ग

सङ्क्षेपीकृत सूची= घ

पहिलो परिच्छेद

शोधपरिचय

१.१ शीर्षक

१.२ प्रयोजन

१.३ समस्याकथन

१.४ उद्देश्य

१.५ पूर्वकार्यको समीक्षा

१.६ शोधको औचित्य, महŒव र उपयोगिता

१.७ शोधकार्यको सीमाङ्कन

१.८ अध्ययन विधि

१.८.१ सैद्धान्तिक ढाँचा

१.८.२ सामग्री सङ्कलन विधि

१.९ शोधपत्रको रूपरेखा २

दोस्रो परिच्छेद

मातृका पोखरेलको जीवनी

२.१ जन्म र जन्मस्थान

२.२ बाल्यकाल र स्वभाव

२.३ शिक्षादीक्षा

२.४ दाम्पय जीवन र पारिवारिक अवस्था

२.४.१ विवाह र सन्तान

२.४.२ पारिवारिक आर्थिक अवस्था

२.५ कार्यक्षेत्रमा प्रवेश

२.६ सामाजिक सांस्कृतिक कार्यहरूसँगको सम्बद्धता

२.७ राजनीतिमा प्रवेश

२.८ भ्रमण

२.९ रूचि

२.१० सम्मान र पुरस्कार

२.११ स्मरणीय दुःख सुखका क्षणहरू

२.१२ लेखन

२.१२.१ लेखनका लागि प्रेरणा र प्रभाव

२.१२.२ लेखनको प्रारम्भ र प्रकाशनको थालनी

२.१२.३ लेखन कार्य र प्रकाशित पुस्तकाकार कृतिहरूको सूची

२.१२.४ फुटकर कृतिहरूको सूची ९

तेस्रो परिच्छेद

मातृका पोखरेलको व्यक्तित्व

३.१ पृष्ठभूमि

३.२ शारीरिक सामान्य व्यक्तित्व

३.३ व्यक्तित्वका विभिन्न पाटाहरू

३.३.१ साहित्यिक व्यक्तित्व

३.३.१.१ स्रष्टा व्यक्तित्व

३.३.१.१ द्रष्टा व्यक्तित्व

३.३.२ साहित्येतर व्यक्तित्व

३.४ जीवनी व्यक्तित्व र साहित्यिक लेखनका बीच अन्तर सम्बन्ध २७

चौथो परिच्छेद

मातृका पोखरेलका साहित्यिक कृतिहरूको विवेचना र योगदान

४.१ पृष्ठभूमि

४.२ मातृका पोखरेलका काव्यकृतिको विवेचना

४.३ मातृका पोखरेलका कथाकृतिको विवेचना

४.४ विविध

४.५ साहित्यिक मान्यता र योगदान ३८

पाँचौँ परिच्छेद

उपसंहार

सन्दर्भग्रन्थ सूची ६८

परिशिष्ट ७०

सङ्क्षेपीकृत शब्दसूची

आइ.ए. – इन्टर अफ आर्टस्

अप्र.शो. – अप्रकाशित शोधपत्र

अनेरास्ववियू – अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी यूनियन

इ. – इश्वी सन्

एम्.ए. – मास्टर अफ आर्ट्स

क्षे.न. – क्षेत्र नंम्बर

चौम – चौथो महाधिवेशन

त्रि.वि. – त्रिभुवन विश्वविद्यालय

संस्क – संस्करण

डा. – डाक्टर

पृ. – पृष्ठ

वि.एड्. – ब्याचलर अफ एजुकेशन

वि.सं. – विक्रम सम्वत्

सम्पां÷सं – सम्पादक

प्र. – प्रकाशक

प्रा.लि. – प्राइभेट लिमिटेड

प्रलेस – प्रगतिशील लेखक संघ

पहिलो परिच्छेद

शोधपरिचय

१.१ शीर्षक

प्रस्तुत शोधपत्रको शीर्षक ‘मातृका पोखरेलको जीवनी व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन’ रहेको छ ।

१.२ प्रयोजन

प्रस्तुत शोधपत्र, मानविकी तथा सामाजिक शास्त्र सङ्काय अन्तर्गत नेपाली शिक्षण विभाग त्रिभुवन बहुमुखी क्याम्पसको एम्.ए. दोस्रो वर्षको दसौँ पत्रको प्रयोजनको लागि तयार गरिएको हो ।

१.३ समस्याकथन

मातृका पोखरेल नेपाली साहित्यको प्रगतिवादी फाँटमा सुपरिचित साहित्यकार हुन् । वि.सं. २०४४ सालमा ‘सूर्य उदाउ अब’ भन्ने कविताबाट नेपाली साहित्यमा प्रवेश गरेका पोखरेलका हालसम्म ‘सेतो दरबारको छेउबाट (२०५६)’, ‘यात्राको एउटा दृश्य (२०६०)’ र ‘अनुहारहरू (२०६४)’ गरि ३ वटा कविता सङ्ग्रह, ‘सन्त्रस्त आँखाहरू (२०६१)’ नामक कथा सङ्ग्रह र विभिन्न फुटकर कविता, लेख, समालोचना आदि प्रकाशित भइसकेका छन् । यति कृतिको रचना गरिसक्दा पनि उनका बारेमा हालसम्म सामान्य चर्चा परिचर्चा बाहेक विस्तृत रूपमा अध्ययन भएको देखिंदैन ।

साहित्यकार मातृका पोखरेलको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्व मूल समस्या रहेको यस शोधका अन्य समस्याहरू निम्नलिखित छन् ः

१) मातृका पोखरेलको जीवनीका पाटाहरू के–कस्ता रहेका छन् ?

२) उनको व्यक्तित्व के–कस्तो रहेको छ ?

३) उनका प्रमुख साहित्यिक कृतिहरू के–कस्ता रहेका छन् ?

४) नेपाली साहित्यमा उनको योगदान के–कस्तो रहेको छ ?

उनका अतिरिक्त अन्य सानातिना समस्याहरू समेत यस शोधपत्रमा रहेका छन् । यी सबै समस्याहरूमा नै प्रस्तुत शोधपत्र केन्द्रित छ ।

१.४ उद्देश्य

२०४४ सालदेखि हालसम्म अनवरत रूपमा साधनारत पोखरेलका पुस्तकाकार कृति र प्रशस्त फुटकर रचनाहरू प्रकाशित भइसकेका छन् र उनले जीवनका विविध आरोह अवरोहलाई पनि पार गरिसकेका छन् । उनले आफूलाई नेपाली प्रगतिवादी साहित्यका क्षेत्रमा परिचित गराईसकेका छन् । प्रस्तुत शोधपत्रका प्रमुख उद्देश्यहरू निम्न लिखित छन् ः

१) मातृका पोखरेलको जीवनीका विभिन्न पाटाहरू केलाउनु,

२) उनको व्यक्तित्वको विभिन्न पक्षहरू केलाउनु,

३) उनका प्रमुख साहित्यिक कृतिहरूको सङ्क्षिप्त विश्लेषण गनर्,ु

४) नेपाली साहित्यमा उनको योगदानको निरूपण गर्नु ।

माथिका समस्याकथनमा उल्लेख गरिएका विभिन्न समस्याहरूको समाधान गर्न र अध्ययनका क्रममा आएका अन्य सानातिना समस्याहरू समाधान गर्नु प्रस्तुत शोधपत्रको उद्देश्य हो ।

१.५ पूर्वकार्यको समीक्षा

मातृका पोखरेल र उनका साहित्यिक कृतिहरूको बारेमा कतिपय लेखकहरूले सामान्य चर्चा–परिचर्चा गरेको पाइए पनि यस सम्बन्धमा समग्र अध्ययन भएको छैन । उनका बारेमा गरिएका फाटफुट अध्ययनहरूको कालक्रमिक विवरण तल प्रस्तुत गरिन्छ ः

पुन्य गौतमले ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ को सुन्दर प्रतिबिम्ब (प्रकाश २०५७) शीर्षकमा पोखरेलको कवित्वबारे चर्चा–परिचर्चा गरेका छन् ।

छत्रबहादुर बस्नेतले ‘नेपाली साहित्यमा उदयपुर जिल्लाको योगदान (२०५८)’ शीर्षकको स्नातकोत्तर शोधपत्रमा पोखरेलको ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ कवितासङ्ग्रहको विभिन्न कोणबाट विश्लेषण गरेका छन् ।

बलभद्र भारतीले ‘नव कविताको प्रगतिशील कविता विशेषाङ्क ः मेरो दृष्टिमा (वेदना २०५९)’ शीर्षकको लेखमा महिमागान, स्तुतिगान र भजनीया मण्डलीहरूलाई कविताको बेइज्जत गर्ने व्यक्तिको रूपमा पोखरेलले चित्रण गरेको चर्चा गरेका छन् ।

गोपिन्द्र पौड्यालले ‘सन्दर्भ समकालीन कथालेखनको’, ‘वेदना (कथाविषेश) का कथाको (वेदना २०५९)’ शीर्षकको लेखमा पोखरेललाई समकालीन समाजवादी – यथार्थवादी कथालेखनमा निरन्तर क्रियाशील कथाकारको रूपमा चर्चा गरेका छन् ।

यज्ञनिधि दाहालको ‘बिजुली चमकभरि ठिङ्गिदा ‘(विद्युत्् तरङ्ग २०५९)’ शीर्षक लेखमा उनका काव्यबारे चर्चा गरेका छन् ।

अपराजिता क्षेत्रीले ‘सेतो दरबारको छेउबाट ः एक दृष्टि’ (जनआव्हान २०५९) मा पोखरेलको कवित्वबारे चर्चा गरेकी छन् ।

भोगिराज चाम्लिङ्गले ‘यात्राको एउटा दृश्य’ एउटा कवितात्मक सङ्ग्रह (जनएकता २०६०) शीर्षक लेखमा कवितासङ्ग्रह सशस्त्र द्वन्द्वको प्रतिबिम्ब भएको चर्चा–परिचर्चा गरेका छन् ।

विजय सापकोटाले ‘सन्त्रस्त आँखा’ (संकेत २०६१) शीर्षक लेखमा पोखरेलका कथाहरूबारे चर्चा गरेका छन् ।

प्रकाश योञ्जनले ‘सन्त्रस्त आँखाहरूको गहिराइमा’ (२०६१) शीर्षक लेखमा पोखरेलका कथाहरूबारे चर्चा गरेका छन् ।

डा. ताराकान्त पाण्डेयले ‘नेपाली कविताको धारागत सन्दर्भ प्रगतिवादी कविता र समानान्तर समीक्षा’ (वेदना २०६१) शीर्षक लेखमा पोखरेलका कवितालाई प्रगतिवादी धारामा राखी विवेचना गरेका छन् ।

केशरी अमगाईले ‘यात्राको एउटा दृश्य नियाल्दा’ (ज्योति २०६१) शीर्षक लेखमा कवि बहुसङ्ख्यक निम्न वर्गीय जनता र जनसमस्याप्रति सचेत रहेको विवेचना गरेका छन् ।

तिलक चाम्लिङ्गले ‘सन्त्रस्त आँखाहरू गरिखानेहरूको कथा (२०६२ जनएकता)’ शीर्षक लेखमा पोखरेलका कथाबारे चर्चा गरेका छन् ।

रमेशप्रसाद भट्टराईले ‘गणतन्त्र र नेपाली कविता (वेदना २०६३) शीर्षकको लेख मार्फत् कविलाई गणतन्त्र पक्षधरको रूपमा चित्रण गरेका छन् ।

मोहन बहादुर कायस्थले ‘मातृका पोखरेल र उनको साहित्य चिनारी ( दायित्व २०६३)’ शीर्षकको लेखमा पोखरेललाई जनपक्षीय कविको रूपमा चित्रण गरेका छन् ।

मदनमोहन जोशीले ‘मातृका पोखरेलको सन्त्रस्त आँखाहरू बारे (तन्नेरी २०६३) मा पनि पोखरेलको कथाकारिताको बारे चर्चा–परिचर्चा गरेका छन् ।

चेतनाथ धमलाले ‘अनुहारहरूका पनि अनुहार (नयाँ प्रकाश २०६५) मा पनि पोखरेलको कवित्वको बारे चर्चा–परिचर्चा गरेका छन् ।

उपर्युक्त पूर्वाध्ययनको अध्ययन गर्दा साहित्यकार मातृका पोखरेलका बारेमा सामान्य चर्चा–परिचर्चा गरेको पाइए पनि समग्रमा उनको जीवनी र व्यक्तित्वलाई प्रस्तुत गरी कृतित्वको समेत विश्लेषण गरेको पाईदैन् । यसर्थ उहाँको जीवनी र व्यक्तित्वलाई समेटेर यस शोधपत्रमा विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।

१.६ शोधको औचित्य, महŒव र उपयोगिता

दुई दशक जति साहित्यिक यात्रा पार गरिसकेका मातृका पोखरेलले विभिन्न विधाका साहित्यिक कृतिहरूको रचना गरी नेपाली साहित्यको श्रीवृद्धिमा महŒवपूर्ण योगदान पु¥याएका छन् । यति हुँदा–हुँदै पनि उनका बारेमा विस्तृत र व्यापक अनुसन्धान नगरिएको परिप्रेक्षमा समग्रतः सर्वप्रथम सुव्यवस्थित ढङ्गले गरिएको प्रस्तुत अनुसन्धान स्वतः औचित्यपूर्ण रहेको छ ।

साहित्यकार पोखरेलको जीवनी, व्यक्तित्व र उनका विभिन्न कृतिका बारेमा जानकारी राख्न चाहने सम्पूर्ण व्यक्तिहरूका लागि प्रस्तुत शोधपत्र निकै उपयोगी र महŒवपूर्ण हुने कुरामा कुनै सन्देह छैन ।

१.७ शोधकार्यको सीमाङ्कन

मातृका पोखरेल विशेषत ः कवि र कथाकार हुन् । यस शोधकार्यमा वि.सं. २०४४ साल देखि वि.सं. २०६४ सालसम्म प्रकाशित कृति तथा फुटकर रचनाको अध्ययन, उनको जीवनी र व्यक्तित्वको सापेक्षतामा प्रस्तुत गरिएको छ तर साहित्येतर लेख र अप्रकाशित लेख रचनाको अध्ययन गरिएको छैन । कुनै विधा विशेषमा केन्द्रित नहुँदा नहुँदै पनि उनको प्रमुख विधा कथा र कविता भएकोले त्यसको चाहिं केही बढी चर्चा गरिएको छ ।

१.८ अध्ययनविधि

प्रस्तुत शोधकार्य सम्पन्न गर्न निम्न लिखित सैद्धान्तिक ढाँचा र सामग्री सङ्कलन गर्ने अध्ययनविधि अपनाइएको छ ।

१.८.१ सैद्धान्तिक ढा“चा

प्रस्तुत शोधपत्रमा जीवनीपरक, प्रभावपरक, कृतिपरक आदि विभिन्न समालोचना पद्धतिको यथोचित प्रयोग गरी शोधकार्य सम्पन्न गरिएको छ ।

१.८.२ सामग्री सङ्कलन विधि

प्रस्तुत शोधपत्रका लागि आवश्यक सामग्रीको सङ्कलन मूलतः प्रत्यक्ष विधि र द्वितीयतः पुस्तकालीय अध्ययन विधिका आधारमा सम्बद्ध पुस्तक पत्रपत्रिकाको अध्ययन गरी गरिएको छ । अनुसन्धेय व्यक्ति जीवितै भएको हुँदा उनीसँग प्रत्यक्ष रूपमा भेटघाट गरी तथा उनका आफन्त नातेदारहरूसँग सोधपुछ गरी सामग्री सङ्कलन गरिएको छ । यसै क्रममा आवश्यकता अनुसार सम्बद्ध क्षेत्रका विभिन्न विद्वान्, प्राध्यापक एवं समालोचकसँग पनि आवश्यक जानकारी लिइएको छ । यस क्रममा प्राथमिक र द्वितीय श्रोतबाट सामग्री सङ्कलन गरिएको छ ।

१.९ शोधपत्रको रूपरेखा

प्रस्तुत शोधपत्रलाई निम्नलिखित छ परिच्छेदहरूमा विभाजन गरिएको छ ः

१) पहिलो परिच्छेद ः शोधपरिचय

२) दोस्रो परिच्छेद ः मातृका पोखरेलको जीवनी

३) तेस्रो परिच्छेद ः मातृका पोखरेलको व्यक्तित्व

४) चौथो परिच्छेद ः मातृका पोखरेलका साहित्यिक कृतिहरूको विवेचना र योगदान

५) पाँचौँ परिच्छेद ः उपसंहार

उपर्युक्त पाँचौँ परिच्छेदहरूमा विभाजित यस शोधपत्रको अन्त्यमा सन्दर्भग्रन्थसूची प्रस्तुत गरिएको छ ।

दोस्रो परिच्छेद

मातृका पोखरेलको जीवनी

२.१ जन्म र जन्मस्थान ः

मातृका पोखरेलको जन्म वि.सं. २०२३ साल असार–९ गते पिता नन्दलाल पोखरेल र माता सीतादेवी पोखरेलको गर्भबाट सगरमाथा अञ्चल उदयपुर जिल्ला ठाना गाउँ गा.वि.सं. वाड नं. ४, थामखर्कमा भएको हो ।

नन्दलाल पोखरेलले औपचारिक रूपमा कुनै शिक्षा हासिल नगरे पनि उनी धर्मशास्त्र र ज्योतिषशास्त्रका ज्ञाता थिए । पिता कुलप्रसाद पोखरेलका छोरा नन्दलाल मध्यम वर्गका किसान थिए । गाउँमा सामान्यतया धनाढ्य मानिने पोखरेल वि.सं. १९७० मा जन्मेका थिए र अहिले ९५ वर्षमा पनि जीवितै छन् । धर्मशास्त्र र ज्योतिष विद्याको राम्रो जानकारी भएकोले गाउँ समाजमा उनी प्रतिष्ठित मानिन्थे । पोखरेल राजनैतिक रूपमा पनि वडापञ्चायत हुँदै जिल्ला पञ्चायतको सदस्यसम्म रहेर स्थानीय विकास निर्माणमा महŒवपूर्ण योगदान दिएका थिए । नन्दलाल पोखरेलले रेग्मी थरकी कन्यासँग पहिलो विवाह, अधिकारी थरकी कन्यासँग दोस्रो विवाह र तेस्रो विवाह सीतादेवी पोखरेलसँग गरेका थिए । यिनै तिनै आमाहरूबाट सीताप्रसाद पोखरेल, मातृका पोखरेल, मचिन्द्र पोखरेल, टिकाप्रसाद पोखरेल, परशुराम पोखरेल, पशुपति पोखरेल, नीलकण्ठ पोखरेल र जनार्दन पोखरेल गरी आठ भाइ छोरा र नौ बहिनी छोरी जन्मिएका थिए । यिनै नन्दलाल पोखरेलका माहिला छोराको रूपमा जन्मिएका पोखरेलको न्वारानको नाम मातृकाप्रसाद पोखरेल हो । हाल उनी यही मातृका पोखरेल नामले नै प्रसिद्ध छन् ।

२.२ बाल्यकाल र स्वभाव

कुनै पनि मानिसको बाल्यकालीन प्रकृति वा स्वभाव क्रीडाजगत्तिर उन्मुख हुनु स्वभाविकै हो । तर यस प्रकृति प्रदत्त बालसुलभ क्रीडा जगत्को अनुभव मातृका पोखरेलले पूर्ण रूपमा गर्न पाएनन् । पोखरेलका पिता नन्दलाल पोखरेल समाजका प्रतिष्ठित व्यक्ति भएकोले मातृकालाई सानै उमेरमा पढाउनका लागि महेन्द्र रत्न निम्न माध्यमिक विद्यालय रूपाटार लगियो । विद्यालय गाउँबाट टाढै थियो । सानै उमेरमा घर र परिवार छाडेर अन्यत्र बस्नुपर्दा उनको बालसुलभ मानसिकता प्रभावित बनेको देखिन्छ । पढ्नका लागि रूपाटारमा बस्दा उनी आफ्नो घर गाउँको डाँडो हेरेर टोलाएर बसिरहन्थे । आठ वर्षको उमेरदेखिनै उनी घर छाडेर विद्यालयको छेउछाउ अरू मानिसहरूको आश्रयमा बस्न थालेका थिए । साथीहरू बनाउन बढी रुचाउने भए पनि उनी सानामा साह्रै चकचके स्वभावका थिए । सानैदेखि उनी जिज्ञासु स्वभावका पनि थिए ।

एकपटक सानैमा उनका समवयका साथीहरू राजेन्द्र पोखरेल र शिवहरी तिमिल्सिनासँग मिलेर उनले कुखुराका चल्लाहरू खाल्डो खनेर गाडेको र त्यसको रुख उमारेर कुखुरा फलाउने इच्छा गरेको एउटा रोचक घटना छ । यसले पनि उनको जिज्ञासु स्वभाव भएको देखिन्छ । रुख चढ्नु र पौडी खेल्नु उनको बाल्यावस्थाका रुचिहरू हुन् । एसलु टिप्न जङ्गल जानु उनको बाल्यकालको शोख थियो ।

२.३ शिक्षादीक्षा

मातृका पोखरेलको प्रारम्भिक शिक्षा आफ्नै घर परिवारबाटै आरम्भ भएको हो । प्रारम्भिक शिक्षादिक्षा पछि उनी प्राथमिक विद्यालय ठानागाँउमा प्राथमिक शिक्षा हासिल गर्न भर्ना भए । त्यही विद्यालयदेखि नै उनको औपचारिक शिक्षा आर्जनको क्रम शुरु भएको हो । हुने बिरुवाको चिल्लो पात भने झंै सानै उमेरदेखि मेहनती र अध्ययनशील स्वभाव भएका पोखरेल ठानागाँउमा रहेको प्राथमिक विद्यालय र पछि रूपाटारबाट प्राथमिक शिक्षा पूरा गरी माध्यमिक शिक्षा हासिल गर्न कटारी पुगे । मेहनती र अध्ययनशील स्वभावका पोखरेलको अध्ययनको स्तर मध्यम खालको थियो । उनले १८ वर्षको उमेरमा त्रिवेणी माध्यमिक विद्यालय कटारीबाट वि.सं. २०४१ सालको एस्.एल्.सी. परीक्षामा उत्तीर्ण गरे । वि.सं. २०४५ सालमा अध्ययनकै क्रममा मातृका काठमाडौँ आइपुगे । उनले २०४५ सालमा तृतीय श्रेणीमा आइ.ए., २०४९ सालमा बि.एड्. र २०५३ सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपुरबाट नेपाली विषयमा स्नातकोत्तर (एम्.ए.) उत्तीर्ण गरे ।

वि.सं. २०४४ सालमा उदयपुरबाट काठमाडौँ आएका मातृका वि.सं. २०४१ सालबाटै वामपन्थी राजनीतिमा झुकाव राख्दथे । वि.सं. २०४१ सालमा विराटनगरमा तत्कालीन विद्यार्थी नेता कृष्णप्रसाद पोखरेलको सङ्गतबाट अनेरास्ववियूको सदस्यता पाएका पाखरेल वि.सं. २०४५ सालमा अनेरास्ववियूको काठमाडौँ जिल्ला अध्यक्ष भएका थिए । काठमाडौँ आगमनपश्चात् राजनैतिक आन्दोलनमा सक्रिय सहभागी मातृका पोखरेल निर्मल लामाले नेतृत्व गर्नुभएको ने.क.पा. (चौम) बाट विशेष प्रभावित देखिन्छन् । वि.सं. २०४६ सालको जनआन्दोलनको क्रममा पोखरेल काठमाडौँमै जेल जीवन बिताएका थिए । वि.सं. २०४७ सालमा नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणमा अस्थायी जागिर खान थालेका पोखरेलले वि.सं. २०५० सालमा स्थायी भए भने त्यही क्रममा नेपाली विषय लिएर वि.सं. २०५३ सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपुरबाटै मानविकी सङ्कायमा स्नातकोत्तर डिग्री हासिल गरे ।

यसरी प्राथमिक विद्यालय ठानागाउँ उदयपुरबाट औपचारिक शिक्षा आरम्भ गरेका मातृका पोखरेलले विभिन्न ठक्कर र हन्डर खाँदै वि.सं. २०५४ सालसम्म आइपुग्दा त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपुरबाट नेपाली विषयमा एम्.ए. पूरा गरी स्नातकोत्तर तहको डिग्री हासिल गर्दै आफ्नो औपचारिक शिक्षा पूरा गरेको देखिन्छ ।

अनौपचारिक रूपमा भने उनको शिक्षा आर्जनको क्रम छुटेन । सामान्य रूपमा दर्शन विशेषत ः माक्र्सवादी दर्शन, संस्कृति, विश्व इतिहास र विशेष रूपमा नेपाली इतिहास, संस्कृति एवम्् नेपाली साहित्य र त्यसमा पनि विशेष गरी प्रगतिवादी साहित्य लेखन तथा अध्ययन अनुसन्धानमा उनी प्रवृत्त भई नै रहे ।

२.४ दाम्पत्य जीवन र पारिवारिक अवस्था

२.४.१ विवाह र सन्तान

वि.सं. २०५२ सालमा २९ वर्षको उमेरमा मातृका पोखरेलको अञ्जु न्यौपानेसँग विवाह भएको हो । पिता गोविन्द न्यौपाने र माता सरिता न्यौपानेको गर्भबाट जन्मिएकी अञ्जु न्यौपाने पोखरेलकी चिरपरिचित मित्र पनि थिइन् । राजनैतिक आन्दोलनमा सक्रिय अञ्जु न्यौपाने तत्कालीन ने.क.पा. (एकता केन्द्र) नजिकको महिला सङ्गठन–अखिल नेपाल महिला संघ र अनेरास्ववियू (क्रान्तिकारी) को केन्द्रीय नेताको रूपमा परिचित थिइन् । राजनैतिक आन्दोलनमा वैचारिक सामीप्यता भएका यी दुबैको विवाह केही हदसम्म प्रगतिशील ढङ्गले भएको पाइन्छ । विवाह भएको करिब २ वर्षपछि वि.सं. २०५४ साल कार्तिक २४ गते उनीहरूको पहिलो सन्तानको रूपमा प्रसुन पोखरेल नामक छोराको जन्म भयो । हालसम्म एक मात्र छोरा भएका यी दुबै दम्पती राजनैतिक रूपले एक अर्काका सहयोगी छन् । छोरा प्रसुन पोखरेल कोटेश्वर नजिकैको स्थानीय विद्यालयमा कक्षा–६ मा पढ्दै छन् । पोखरेलकी श्रीमती अञ्जु न्यौपाने समाजशास्त्र विषयमा स्नातकोत्तर गरेकी हाल र ख्वप इन्जिनीयरिङ्ग कलेजमा प्राध्यापन गर्दछिन् । हाल यी दुवै दम्पती कोटेश्वरमा भाडामा डेरा लिएर बसोबास गर्दै आइरहेका छन् ।

२.४.२ पारिवारिक आर्थिक अवस्था

मातृका पोखरेलको जन्म मध्यम वर्गीय ब्राह्मण परिवारमा भएको हो । उनका पिता नन्दलाल पोखरेल गाउँका धनाढ्य परिवार भित्रै पर्ने भएकोले उनलाई खासै आर्थिक समस्या परेको देखिँदैन । यद्यपि सानै उमेरदेखि राजनैतिक आन्दोलनतर्फ प्रवृत्त भएका पोखरेल वि.सं.२०४७ सालबाटै नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणमा कार्यरत भएकाले खासै आर्थिक प्रतिकूलता देखिंँदैन । श्रीमती अञ्जु न्यौपाने समेत ख्वप इन्जिनीयरिङ्ग क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्ने भएकोले उनको आर्थिक अवस्था मध्यम खालको नै देखिन्छ ।

२.५ कार्यक्षेत्र प्रवेश

त्रिवेणी माध्यमिक विद्यालय कटारीबाट वि.सं. २०४१ सालमा एस्.एल्.सी. उत्तीर्ण गरेपछि नै राजनैतिक आन्दोलनको सामीप्यमा आइपुगेका पोखरेल वि.सं. २०४४ सालमा उदयपुरबाट काठमाडौँ आइपुगे । काठमाडौँ आगमनपश्चात् पोखरेल एकातिर आफ्नो औपचारिक अध्ययन अन्तर्गत त्रिभुवन विश्वविद्यालय कीर्तिपुरबाट शिक्षाशास्त्र सङ्कायबाट स्नातक गर्न थाले भने अर्कोतिर निर्मल लामाले नेतृत्व गर्नुभएको ने.क.पा. (चौम) नजिकको अनेरास्ववियूको काठमाडौँ अध्यक्ष भएर राजनैतिक आन्दोलनमा सक्रिय सहभागी भए । कार्यक्षेत्र प्रवेश गर्ने क्रममा उनी सर्वप्रथम २०४७ सालमा नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा अस्थायी रूपमा जागिरे भए । यो उनको कार्यक्षेत्र प्रवेशको प्रथम खुड्किलो थियो । नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणको जागिरेको रूपमा कार्यक्षेत्रमा प्रवेश गरेका पोखरेल कहिले पत्रकार, कहिले साहित्यकार र कहिले राजनीतिक कर्मीको रूपमा क्रियाशील भइरहे । यसरी जागिरेका साथै अनेक क्षेत्रसँग सम्बद्ध पोखरेल वामपन्थी क्षेत्रमा राजनीतिक काम र प्रगतिवादी साहित्य सिर्जनाका दृष्टिले वि.सं.२०४४ सालदेखि हालसम्म निरन्तर सक्रिय रहँदै आएका छन् । उनी प्रगतिवादी लेखकका रूपमा स्थापित बन्न पुगेका छन् । हाल मातृका पोखरेल प्रगतिशील लेखक संघका केन्द्रीय सचिव, लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुक्त मञ्च नेपालको केन्द्रीय सचिव र प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन नेपालको केन्द्रीय महासचिवको रूपमा क्रियाशील रहेका देखिन्छन् ।

२.६ सामाजिक, सांस्कृतिक कार्यहरूस“गको सम्बद्धता

मातृका पोखरेल वि.सं. २०४४ सालमा उदयपुरबाट काठमाडौँ आए । पोखरेल उदयपुर हुँदा नै स्थानीय सामाजिक गतिविधिमा सक्रिय सहभागी हुन्थे । सामाजिक जागरण र छुवाछुतको विरुद्धमा सामाजिक जागरण ल्याउन सक्रिय हुन्थे । वामपन्थी राजनीतिको प्रेरणा स्वरूप स्थानीय रूपमा हुने कुनै पनि प्रकारको अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमनको विरुद्धमा सक्रिय सहभागी हुनु स्वभाविक पनि थियो । वि.सं. २०४४ सालदेखि नै उनले अफ्ना कविताहरू प्रकाशन गर्न थालेको पाइन्छ । त्यसपछिका समयावधिमा सांस्कृतिक तथा साहित्यिक गतिविधिहरूमा समेत उनको संलग्नता पाइन थाल्यो । मातृका पोखरेल वि.सं. २०४८ सालबाट २०५२ सालसम्म प्रतिभा प्रवाह परिवारसँग आबद्ध भएर साहित्यिक गतिविधिहरूमा सक्रिय भएको पाइन्छ ।

नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणमा २०४७ सालबाट अस्थायी रूपमा कार्यरत भए पछि नेपाल विद्युत्् प्राधिकरण भित्र हुने साहित्यिक गतिविधिमा पनि उनी क्रियाशील भइरहन्थे । उनी विद्युत््कर्मी साहित्यिक समाजको संस्थापक आजीवन सदस्य समेत भएर क्रियाशील रहेका छन् । नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणबाट आयोजित अनेकौं कार्यक्रमहरूमा सक्रिय सहभागी मात्र होइन आयोजकको हैसियतको महŒवपूर्ण भूमिका समेत पोखरेलले निर्वाह गरेका छन् । ग्रामीण जीवनमा सामाजिक जागरण ल्याउन सततः सक्रिय पोखरेलको चाँसो गाउँमा मात्र सीमित नरही बृहत् र ब्यापक हुँदै गयो । काठमाडौँमा हुने धेरै जसो साहित्यिक गतिविधिमा पोखरेल अग्रणी व्यक्तिŒवको रूपमा क्रियाशील रहेका छन् । पोखरेल ईन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजको वि.सं. २०५२ देखि २०५४ सालसम्म केन्द्रीय सदस्य, वि.सं. २०५४ देखि २०५८ सालसम्म कोषाध्यक्ष, प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन नेपालको वि.सं २०५९ देखि २०६३ साल सम्म केन्द्रीय सदस्य, गणतन्त्र कविता आन्दोलन वि.सं. २०६० को अभियानकर्ता, लोकनाथ प्रतिष्ठान उदयपुर वि.सं. २०६२ को सदस्य, प्रगतिशील लेखक संघको केन्दी्रय सचिव, लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुक्त मञ्च नेपाल वि.सं. २०६३ को केन्द्रीय सचिव, युद्धप्रसाद मिश्र स्मृति प्रतिष्ठानको आजीवन सदस्य, जनमत साहित्यिक मासिकको आजीवन सदस्य, नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघको संस्थापक, आजीवन सदस्य, विद्युत््कर्मी साहित्यिक समाजको संस्थापक, आजीवन सदस्य, वेदना, ज्योति, प्रलेस लगायत साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादक र प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन नेपालको वि.सं.२०६३ देखि केन्द्रीय महासचिवको हैसियतमा क्रियाशील रहेका छन् ।

यी संस्थाहरूको उद्देश्य संस्कृति र साहित्यका माध्यमबाट समाजको चेतना अभिवृद्धि गरी नयाँ जनवादी संस्कृति र साहित्यका माध्यमबाट समाजको प्रगतिशील रूपान्तरणको आधार सिर्जना गर्नुरहेको देखिन्छ । यसरी जीवनको किशोरावस्थादेखि नै भएको पोखरेलको सांस्कृतिक चेतना उत्तरोत्तर उत्कर्षतिर अघि बढिरहेको देखिन्छ ।

२.७ राजनीतिमा प्रवेश

वि.सं.२०३६ सालको विद्यार्थीहरूद्वारा सुरु गरिएको आन्दोलन एउटा उत्कर्षतिर पुग्न थालेपछि त्यसले देशव्यापी विस्तारको रूप लियो र यो पोखरेलको गाउँमा पनि पुग्यो । त्यतिबेला पोखरेल बल्ल १३ वर्षका थिए । त्यस्तो कलिलो उमेरमा नै उनको बाल मस्तिष्कमा राजनैतिक आन्दोलनको प्रभाव पर्न गयो ।

वि.सं. २०४०÷४१ सालतिर जति बेला माध्यमिक शिक्षा हासिल गर्न पोखरेल त्रिवेणी मा.वि. कटारी, उदयपुर पुगे, त्यतिबेला त्यहाँका बजारको वातावरणले र त्यहाँ हुने राजनैतिक गतिविधिले उनको मस्तिष्कमा वामपन्थी राजनीतिको छाप पर्न थाल्यो । वि.सं. २०४१ सालमा नै उनले एस्.एल्.सी. उत्तीर्ण गरेका थिए । त्यही समयताका नै स्थानीय कृष्णप्रसाद पोखरेलको प्रभावबाट मातृका अनेरास्ववियूको राजनीतिबाट आकर्षित भई सदस्यता ग्रहण गरेका थिए ।

वि.सं. २०४० सालमा ने.क.पा. (चौथो महाधिवेशन) का नेताद्वय मोहनविक्रम सिंह र निर्मल लामाका बीचमा पञ्चायतको निर्वाचनको उपयोग वा वहिष्कार, प्रधान अन्तर्विरोधबारे, सङ्घर्षको स्वरूपबारे जनमत सङ्ग्रहलाई हेर्ने दृष्टिकोण, वि.सं. २००७ साललाई हेर्ने दृष्टिकोण लगायतका विषयका बारेमा विवाद भएपछि ने.क.पा. (चौथो महाधिवेशन) विभाजित भई ने.क.पा. (मसाल) र ने.क.पा. (चौम) निर्माण भयो । मोहनविक्रम सिंह पञ्चायती निर्वाचनको बहिष्कार गर्ने, भारतीय विस्तारवाद र घरेलु प्रतिक्रियावादी वर्गसँगको अन्तर्विरोध प्रधान हो भन्थे जनमत सङ्ग्रह बहिष्कार गर्ने वि.सं. २००७ सालको परिवर्तनलाई राजनैतिक घटना भन्दै निर्मल लामालाई सि.आई.डी. राजापरस्त, कांग्रेसपरस्त भनेर आरोपित गर्थे भने निर्मल लामा पञ्चायती निर्वाचनको उपयोग गर्ने, भारतीय विस्तारवाद संरक्षित घरेलु प्रतिक्रियावादी वर्गसँगको अन्तरविरोध प्रधान हो भन्थ्ये । वि.सं. २००७ सालको क्रान्ति असफल पुँजीवादी क्रान्ति भन्थे । मातृका पोखरेल ने.क.पा. (चौम) का नेता निर्मल लामाको विचार नै ठीक हो भन्दै चौम नजिकको विद्यार्थी सङ्गठन अनेरास्ववियूमा सङ्गठित भएका थिए । मातृका पोखरेलको वामपन्थी राजनीतिप्रति को झुकाव वि.सं.२०४१ बाट हुन थालेको हो । सामाजिक जीवनमा आइपर्ने अनेकन दुःख कष्टहरू र छिमेकीका गरिबी एवम् उत्पीडनका दृश्यहरूले उनलाई क्रान्तिकारी राजनीतितर्फ प्रवृत्त गरायो ।

मातृका पोखरेलका पिता नन्दलाल पोखरेलले पञ्चायती कालमा पनि वडा पञ्चायतदेखि जिल्ला पञ्चायत सदस्यसम्मको जिम्मेवारी निर्वाह गरेका थिए । राजनैतिक तथा सामाजिक गतिविधिमा सक्रिय आफ्ना पिताको प्रेरणाले पनि मातृकालाई राजनैतिक आन्दोलनप्रति उत्सुकता पैदा ग¥यो । यस अर्थमा पोखरेलको परिवार राजनैतिक वातावरण अनुकूल नै देखिन्थ्यो । नेपाली जनतालाई सामन्ती एवम्् पुँजीवादी शोषणबाट मुक्त गर्न पोखरेल निर्मल लामाले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (चौम) नजिकको विद्यार्थी सङ्गठन अनेरास्ववियूमा सङ्गठित भए । अध्ययनको क्रममा उनी वर्ग सापेक्ष्य यथार्थपरक राजनीतिबाट मात्र समाजलाई आमूल परिवर्तनको दिशातर्फ उन्मुख गराउन सकिन्छ र सामन्ती एवम्् पुँजीवादी शोषणबाट देशलाई मुक्त गराउन सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगे । यसरी माक्र्सवादको सार्वभौम सच्चाइलाई बुझी वि.सं. २०४४ सालमा उदयपुरबाट काठमाडौँ आइपुगेका मातृका पोखरेल त्यसको लगत्तै वि.सं. २०४५ देखि २०४७ सालसम्म अनेरास्ववियूको काठमाडौँ जिल्ला समितिको अध्यक्ष बने । वि.सं. २०४६ सालको जनआन्दोलनमा सक्रिय सहभागी हुँदा २०४६ फाल्गुन ८ गते काठमाडौँबाट गिरफ्तार भई फाल्गुण्न ८ गतेदेखि चैत्र २६ गतेसम्म केन्द्रीय कारागारमा जेल जीवन बिताए ।

निर्मल लामाले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (चौम), प्रचण्डले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (मशाल), रूपलाल विश्वकर्माले नेतृत्व गरेको सर्वहारावादी श्रमिक सङ्गठन, बाबुराम भट्टराईले नेतृत्व गरेको विद्रोही मसाल र रूपचन्द्र बिष्टले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (जनमुखी) मिलेर वि.सं. २०४७ सालमा ने.क.पा. (एकता केन्द्र) को गठन भयो । मातृका पोखरेलले श्याम श्रेष्ठ मार्फत् वि.सं.२०४६ सालमा नै ने.क.पा. (चौम) को तर्फबाट कम्युनिष्ट पार्टिको सदस्यता पाएका थिए । मातृका पोखरेल ने.क.पा.(एकता केन्द्र) लाई वैचारिक समर्थन गर्ने अखिल नेपाल जनवादी युवा लिगको वि.सं. २०४८ देखि वि.सं.२०५२ सालसम्म काठमाडौँ अध्यक्ष वि.सं.२०४९ देखि वि.सं.२०५० सम्म केन्द्रीय सदस्य र वि.सं.२०५१ देखि वि.सं. २०५४ सालसम्म केन्द्रीय कोषाध्यक्षको भूमिका खेले । नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा तीव्र रूपमा देखापरेको फुट र विघटनको स्थितिबाट ने.क.पा. (एकता केन्द्र) पुन प्रभावित हुन पुग्यो । वि.सं. २०५१ सालमा ने.क.पा. (एकता केन्द्र) मा प्रचण्डहरूले सशस्त्र सङ्घर्षको तत्काल सुरुवात गर्ने लक्ष्यसहित जबर्जस्त ढङ्गले फुट थोपारेपछि, आफ्नो उग्रवामपन्थी लाइन लागु गर्न ने.क.पा.(माओवादी) गठन गरी वि.सं.२०५२ फाल्गुन १ देखि जनयुद्ध घोषणा गरेर मारकाटको र व्यक्ति हत्याको राजनीतिमा उत्रे । माओको योगदानलाई अतिशोयोक्ति ढङ्गले उछालेर माओवाद भन्न थाले । पोखरेल ने.क.पा. (माओवादीको) यस प्रकारको अराजकतावादी तथा उग्रवामपन्थी राजनीतिको विरुद्ध दीपक शर्मा (प्रकाश) उर्फ नारायणकाजी श्रेष्ठले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (एकता केन्द्र) नजिक नै युवा लिगको केन्द्रीय नेतृत्वमा रहे । प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनमा चाँसो राख्ने र साहित्य क्षेत्रमा पनि कलम चलाउने पोखरेल वि.सं. २०५२ देखि वि.सं. २०५४ सालसम्म इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजको केन्द्रीय सदस्य वि.सं.२०५४ देखि वि.सं.२०५८ सम्म केन्द्रीय कोषाध्यक्ष र रक्तिम सांस्कृतिक परिवारसँग एकता गरेर बनेको प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठनको केन्द्रीय सदस्य बनेको पाइन्छ । वि.सं. २०५९ सालमा ने.क.पा. (एकता केन्द्र–मसाल) बाट संयुक्त आन्दोलन, संविधानसभा र अग्रगमन विरोधी र माओवादीप्रति घोर पूर्वाग्रही मोहनविक्रम समूह र एकताको नाममा फुटको षडयन्त्र गर्ने राजवीर समूह बाहिरिए पछि ने.क.पा. (एकता केन्द्र–मसाल) लाई वैचारिक समर्थन गर्ने प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठनको महासचिव जस्तो गरिमामय पदमा जिम्मेवारी निर्वाह गरिरहेका छन् ।

जनआन्दोलन वि.सं. २०६२–६३ को समयावधिमा गणतन्त्र कविता आन्दोलनको अभियानकर्ता र लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुक्त मञ्च नेपालको सचिवसम्मको महŒवपूर्ण जिम्मेवारी निर्वाह गरे । उनको गहन अध्ययन, सरल व्यवहार र चित्ताकर्षक वक्तृत्वकलालाई हेर्दा उनमा एउटा कुशल राजनीतिज्ञमा हुनुपर्ने गुणहरू स्पष्ट झल्किन्छन् । पञ्चायतकाल कै पछिल्लो चुनावमा जनपक्षीय उम्मेदवारको रूपमा पोखरेलले उदयपुर क्षेत्र नं. ६ को जिल्ला पञ्चायत सदस्यका प्रगतिशील जनपक्षीय उम्मेदवार बनेको समेत पाइन्छ ।

प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन जस्तो राजनैतिक उद्देश्यबाट अभिप्रेरित क्रियाशील संस्थाको केन्द्रीय महासचिव जस्तो विशेष जिम्मेवारी पाउनु उनको गतिशील र यथार्थपरक राजनैतिक व्यक्तित्वको द्योतक हो ।

२.८ भ्रमण

उदयपुर ठानागाउँका वनपाखा घुमेर बाल्यकाल बिताएका मातृका पोखरेलले नेपालका धेरै ठाउँ र भारतका केही ठाउँहरूमा भ्रमण गरेका छन् । भम्रणलाई खास रुचिको विषय नबनाएका पोखरेलले राजनैतिक र सांस्कृतिक गतिविधिका सिलसिलामा पैदल र मोटरबाट नेपालका अधिकांश जिल्लाहरू डुलिसकेका छन् र घुमेका सबै ठाउँहरू रमाइलो लागेको अनुभव उनी सुनाउँदछन् ।

मातृका पोखरेलले स्वदेशका विभिन्न ठाउँका अतिरिक्त विदेशका विभिन्न भागहरूको भ्रमण गरेका छन् । राजनैतिक तथा साहित्यिक गतिविधि कै सिलसिलामा यसरी स्वदेश र विदेशका विभिन्न ठाउँहरूको भ्रमण गरिसकेका पोखरेल विशुद्ध पर्यटक भएर आनन्दसँग चाहिँ कहिल्यै कतै पनि नघुमेको र पुगेका ठाउँका भौगोलिक, सामाजिक, राजनैतिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र प्राकृतिक दृश्यहरूको समेत अवलोकन गरेको कुरा गर्दछन् ।

२.९ रुचि

बाल्यकालदेखि नै लेखपढ तथा चिन्तनमननमा चाँसो भएका मातृका पोखरेलको रुचिको क्षेत्र साहित्य, संस्कृति र राजनीति नै हो । साहित्य र संस्कृति क्षेत्रमा सक्रिय रहेर नेपालको वामपन्थी आन्दोलनलाई योगदान पु¥याउन चाहने पोखरेल राजनैतिक क्षेत्रमा देखिएको अवरोधलाई तोड्न सांस्कृतिक क्षेत्रले ठूलो सघाउ पु¥याउने कुरामा विश्वस्त देखिन्छन् ।

नयाँनयाँ ठाउँ घुम्ने, राजनीति, इतिहास, संस्कृति, साहित्य र दर्शन क्षेत्रका पुस्तकहरूको अध्ययन र सङ्कलन गर्न रुचि राख्ने पोखरेल खानेकुरामा दाल, भात, माछा आदि विशेष रुचाउँछन् । मातृका पोखरेलका मनपर्ने साहित्यकारहरूमा विदेशी साहित्यकारहरू म्याक्सिम गोर्की, प्रेमचन्द फैज, अहमद फैज, निकोलाई आस्त्रोभस्की आदि र स्वदेशी साहित्यकारहरूमा केवलपुरे किसान, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, भूपि शेरचन आदि हुन् । पोखरेलको मन पर्ने रङ्ग नीलो हो ।

२.१० सम्मान र पुरस्कार

तीसको दशकको अन्तिम वर्षदेखि कविता लेखनमा कलम चलाउन थालेका युवा कवि मातृका पोखरेल साहित्य साधनामा वि.सं. २०४४ सालको ‘सूर्य उदाऊ अब’ कविता समीक्षा साप्ताहिकमा प्रकाशित भए यता निरन्तरतामा रहेको देखिन्छ । आफ्ना साधनाका क्रममा कथा, कविता, समालोचना, लेख आदि विधामा कलम चलाउने पोखरेल विशेषतः प्रगतिवादी कवि र कथाकारका रूपमा सुपरिचित छन् । यसरी आज आएर प्रगतिवादी कवि एवम्् कथाकारका रूपमा परिचय दिन सफल भएका पोखरेलले साहित्य साधनाको प्रारम्भिक क्षणमै एक आशा लाग्दो प्रतिभाशाली व्यक्तित्वको परिचय दिन थालिसकेका थिए । यसै क्रममा स्रष्टा सम्मान, वि.सं.२०६१–गम्भीर साहित्य प्रतिष्ठान, उदयपुरबाट मातृका पोखरेल सम्मानित भएका छन् ।

प्रत्येक दुई–दुई वर्षमा विभिन्न विधाका पाण्डुलिपिबाट स्तरीय पाण्डुलिपिको चयन गरी ‘काजी रोशन साहित्य पुरस्कार’ प्रदान गर्ने धवलागिरी साहित्य प्रतिष्ठान बागलुङबाट ‘अनुहारहरू’ कविता सङ्ग्रहलाई वि.सं. २०६४ सालको पुरस्कार प्रदान गरिएको छ ।

२.११ स्मरणीय दुःख सुखका क्षणहरू

देश र जनताका दुःख–सुखलाई आफ्नो दुःख–सुख ठान्ने क्रान्तिकारीहरू व्यक्तिगत सुखसयललाई तिलाञ्जली दिंदै देश र जनताका निम्ति आफ्नो जीवनका दुःख–सुखका क्षणलाई हेर्दा वि.सं. २०६० माघ १९ गतेको राजा ज्ञानेन्द्रले सीमित प्रजातन्त्रको हत्या गरेर निरङ्कुश शासन चलाउने घोषणा गरेको दिनलाई उनी सबैभन्दा दुःखको दिन ठान्दछन् ।

वि.सं. २०४६ सालमा ने.क.पा. (चौम) को तर्फबाट कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्यता पाउँदाको दिन र सोही वर्ष पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भएको दिन अनि वि.सं. २०६५ जेष्ठ १५ गते गणतन्त्र घोषणा भएको दिनलाई पोखरेल जीवनको सबैभन्दा सुखको क्षण सम्झन्छन् ।

२.१२. लेखन

तीसको दशकको अन्तिम वर्षदेखि कविता लेखनमा हात चलाउन थालेका युवा कवि मातृका पोखरेल संस्कृत एवम्् नेपाली छन्दोबद्ध कविता भनेपछि हुरुक्क हुने र कण्ठस्थ गरी वाचन गर्ने आफ्ना एक जना मामाको सरसङगतबाट कविता सृजनातिर उन्मुख भएका हुन् ।

२.१२.१ लेखनका लागि प्रेरणा र प्रभाव

उमेरदेखि नै कथा, कविता सृजनातिर उन्मुख पोखरेल साहित्य लेखन र चिन्तनमा रुचि राख्ने आफ्ना मामा मोहिनी अधिकारीले माधव घिमिरेका गौरीका श्लोकहरू भाका हालेर गाएको सुन्दा अत्यन्त आनन्दित हुन्थे र कल्पनाको सागरमा डुब्न पुग्थे । उनका मामा स्वयं कवि भएकोले उनकै प्रेरणाबाट भानुभक्तको स्मृतिमा छन्द कविताहरू लेख्ने प्रेरणा पोखरेलले पाएका थिए । मामा मोहनी अधिकारी आफै कवि हुनाका साथै उनीबाट बेलाबेलामा कवि भानुभक्त आचार्य लगायत साहित्यकारहरूका कविताहरूको चर्चा परिचर्चा पनि भई नै रहन्थ्यो; जसको छाप पनि पोखरेलमा पर्दै गयो र उनको रुचि काव्य साहित्यतिर बढ्दै गयो ।

यसरी बाल्यावस्थादेखि नै साहित्यिक वातावरणबाट प्रेरित र प्रभावित भई साहित्य सिर्जनाका क्षेत्रमा सततः सक्रिय पोखरेलको सिर्जनाको पृष्ठभूमि र प्राथमिक प्रेरणाको श्रोत भानुभक्त रामायण जस्ता छन्दोबद्ध कविता नै हुने तर उनको सिर्जनाको पूर्ण विकास भने प्रगतिवादी साहित्यको दार्शनिक आधार द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादका आधारमा भएको देखिन्छ ।

२.१२.२. लेखनको प्रारम्भ र प्रकाशनको थालनी

वि.सं. २०३५÷३६ सालबाटै भनौं करीब १२÷१३ वर्षको कलिलो उमेरदेखि नै साहित्य सिर्जनाका क्षेत्रमा कलम चलाउने मातृका पोखरेलको लेखन वि.सं. २०३५ सालबाटै भएको हो । भानुभक्तको स्मृतिमा छन्दोबद्ध कविता लेखेर साहित्य सिर्जनामा पोखरेलले प्रारम्भिक पाइला चालेको पाइन्छ । त्यसपछि क्रमशः साहित्य लेखनमा अग्रसर पोखरेलका साहित्यिक रचनाले प्रकाशनको अवसर पाउन निकै समय पर्खनु प¥यो । वि.सं. २०४४ सालमा समीक्षा साप्ताहिकमा सर्वप्रथम उनको साहित्यिक रचना ‘सूर्य उदाऊ अब’ नामक कविता प्रकाशित भयो । यसै समयदेखि प्रकट रूपमा उनको विधिवत् साहित्य यात्राको थालनी भएको मान्नु उपयुक्त देखिन्छ । यसपछि सेतो दरबारको छेउबाट शीर्षकमा वि.सं.२०५६ सालमा उनका कविताको प्रथम कविता सङ्ग्रह प्रकाशित हुन्छ र त्यस कविता सङ्ग्रहबाट नै पोखरेल नेपाली साहित्य जगत्मा परिचित हुन थाल्छन् ।

२.१२.३. लेखन कार्य र प्रकाशित पुस्तकाकार कृतिहरूको सूची

किशोरावस्थादेखि नै कलम चलाएका मातृका पोखरेलले नेपाली साहित्यका विविध विधामा कलम चलाएता पनि उनी मूलतः कवि र कथाकारका रूपमा सुपरिचित छन् । सम्पादन विशेषतः साहित्यिक र समाचारप्रधान पत्रिकाका क्षेत्रमा पनि महŒवपूर्ण योगदान पु¥याइसकेका पोखरेलले हालसम्म करीब आधा दर्जन जति पुस्तकका भूमिका समेत लेखिसकेका छन् । यसै गरी समालोचनाको क्षेत्रमा पनि उनको कलम निकै सशक्त देखिन्छ । यसका अतिरिक्त साहित्येतर विधामा पनि उनको कलम निकै तिखो बन्दै गइरहेको छ । विविध पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित भई छरिएर रहेका फुटकर रचनाबाहेक उनका हालसम्म प्रकाशित भइसकेका पुस्तकाकार कृतिहरू प्रकाशनको कालक्रमानुसार तल दिइएको छ ः–

क्र.सं. प्रकाशित कृति विधा प्रकाशन वर्ष

१. सेतो दरबारको छेउबाट कविता सङ्ग्रह २०५६

२. यात्राको एउटा दृश्य कविता सङ्ग्रह २०६०

३. सन्त्रस्त आँखाहरू कथासङ्ग्रह २०६१

४. अनुहारहरू कविता सङ्ग्रह २०६४

२.१२.४ फुटकर रचनाहरूको सूची

मातृका पोखरेलले सङ्ग्रहहरूमा सङ्ग्रहित भएका बाहेक पनि थुप्रै कविता र कथाको रचना गरेका छन् । ती मध्ये कतिपय प्रकाशित र कतिपय अप्रकाशित अवस्थामा छन् । प्रकाशित रचनाहरूको कालक्रमिक विवरण तल दिइएको छ ः–

कथा

मातृका पोखरेलले सन्त्रस्त आँखाहरू नामक एउटा कथासङ्ग्रह बाहेक पनि थुप्रै कथाहरूको रचना गरेका छन् । विभिन्न पत्र पत्रिकामा प्रकाशित कालक्रमिक विवरण तल दिइएको छ ः–

क्र. सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷अङ्क

१. कथा अध्याँरो गाउँ नौलो कोशेली २०६३ पूर्णाङ्क–२०

२. कथा मौन सङ्केत समकालीन साहित्य २०६१ १५÷२

३. कथा घाम झुल्किनुअघि नवयुवा २०६३ १११÷७

४. कथा मुक्ति बगर २०६३ २५÷३

५. कथा कामरेड पाताल नवयुवा २०६३ १२÷९ पूर्णाङ्क ११३

६. कथा निधो जनक शिक्षा सामग्री केन्द्र स्मारिका २०६३ २५÷१

७. कथा खाली ठाउँ नवयुवा २०६४ १२ पूर्णाङ्क ११५

८. कथा घोडाको गन्ध गरिमा २०६४ २५÷५

९. कथा बाध्यता मिर्मिरे २०६४ ३६÷१

१०. कथा धुवाँ नवयुवा २०६४ १२ पूर्णाङ्क ११९

११. कथा सपनाहरूको खोजी नवयुवा २०६४ १२÷१२२

कविता

मातृका पोखरेलले दुई कवितासङ्ग्रहबाहेक पनि थुप्रै फुटकर कविताहरू रचना गरेका छन् । विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित कविताहरूको कालक्रमिक विवरण तल दिइएको छ ः

क्र.सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷अङ्क

१. कविता खै, त उसको पसिना रु अन्तर्बोध २०६२ पूर्णाङ्क–३

२. कविता उनीहरूले सोचेको भए भानु पूर्णाङ्क २०६३ पूर्णाङ्क–९४

३ कविता ऊ र मेरो यात्रा निर्माण १९९८ वर्ष १८ पूर्णाङ्क ३३

४ कविता कविताको मौसम अक्षलोक २०६२ पूर्णाङ्क २७

५ कविता सडकको सिकार कलम २०६३ पूर्णाङ्क ४४–४५

६ कविता पहिरो शारदा २०६४ १÷४

७ कविता मित्रताको आकाश मधुपर्क २०६४ ४०÷८

गीत–क्रम

क्र.सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷अङ्क

१. गीत लोकतन्त्र नौलो कोसेली २०६४ पूर्णाङ्क–२१

बाल कविताक्रम

क्र.सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷अङ्क

१. कविता हिमाल बालक २०६४ ४३÷२

लेख

मातृका पोखरेलले विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा लेखहरू लेखेका छन् । ती लेखहरूको कालक्रमिक विवरण तल दिइएको छ ः–

क्र. सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷अङ्क

१. लेख प्रलेस ‘साइलक’ र भट्टज्यूको साझा मञ्च जनएकता २०५३ आश्विन २१

२. लेख झापाको लक्ष्मी जयन्तीः केही प्रश्न केही जिज्ञासा जनएकता २०५६ ५÷१७

३. लेख महाश्वेतादेवी, जनयुद्ध र कविताको मृत्यु नयाँमोर्चा २०५६ ६÷३६

४. लेख प्राज्ञसभा र प्रश्रितको राजीनामा जनएकता २०५६ ५÷१

५. लेख ‘भूपाल अर्चना’ भाट प्रवृत्तिको राम्रो नमूना जनएकता – –

६. लेख साहित्यिक पत्रकारिता र पोखरा गोष्ठी जनएकता २०५७ ६÷५

७. लेख के अभिब्यक्ति स्वतन्त्रता वर्गीय हुँदैन ? जनएकता २०५७ ६÷३१

८. लेख खोटाङ्गको कविताहरूले बोकेको मूल्यबोध जनएकता २०५८ ६÷३८

९. लेख सन्दर्भः १०८ आंै माओ जयन्ती माओवादीको सांस्कृतिक चिन्तनः माओको सम्मानकि अपमान जनएकता २०५८ ७÷१८

१०. लेख कविताको बजारमा कविता खोज्नुपर्ने बेला जनएकता २०५९ ७÷४२

११. लेख सिक्किम यात्राका टिपोटहरू (१) सिक्किमले नेपाली भाषा र साहित्यको विकास कसरी ग¥यो ? जनएकता – –

१२. लेख मैथिली कविहरूको लहान गोष्ठी जनएकता २०६० ९÷९

१३. लेख अगुवा पुस्तालाई पनि आलोचक भएर हेर्नुपर्छ प्रलेस – –

१४. लेख जनआन्दोलन बारे स्रष्टाहरू के भन्दछन् ? जनएकता २०६१ वैशाख

१५. लेख अमृतराय जीवनका पन्नाहरूमा प्रलेस

१६. लेख विनय रावल जसको सम्झना मर्ने छैन देशान्तर २०६२ साउन ९

१७. लेख जनमत र म जनमत २०६३ पूर्णाङ्क–१००

१८. लेख राष्ट्रिय गान विवाद, के भन्दछन् युवा स्रष्टाहरू अग्रगति २०६३ १÷१६

१९. लेख राजभक्तले लोकतान्त्रिक मूल्यलाई आत्मसात् गर्न सक्दैनन् जलजला २०६३ पुष

२०. लेख कविताको बारेमा कविहरूको अभिमत सहयात्री २०६३ १÷१

समालोचना

मातृका पोखरेलले विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा समालोचनाहरू पनि लेखेका छन् । ती समालोचनाहरूको कालक्रमिक विवरण तल दिइएको छ ः–

क्र. सं. विधा शीर्षक पत्रिका प्रकाशन वर्ष वर्ष÷ अङ्क

१. समालोचना सामाजिक मूल्यको कसीमा ‘इच्छुक’ का कविताहरू जनएकता २०५६ ५÷८

२. समालोचना अर्को बालीको तयारीमा कवि उदासी जनएकता २०५७ ६÷१८

३. समालोचना ‘समकालीन नेपाली कविता’ मा ब्यक्त संकीर्णता जनएकता २०५८ ६÷४२

४. समालोचना ‘घाम घाम जस्तो छैन’ एक पाठकका दृष्टिमा जनएकता २०५८ ७÷२९

५. समालोचना शीतबिन्दुका कविताहरू जनएकता २०५९ ८÷१७

६. समालोचना खोटाङ्गका आकाश गंगामा चम्किएका ताराहरू जनएकता २०५९ ७÷१८

७. समालोचना अन्तरका सुसेलीहरूः एक पाठकका आँखामा जनएकता – –

८. समालोचना बन्दी सर्जकको नवीनतम सिर्जना जनएकता – –

९. समालोचना ज्ञानगुनका कुरा साहित्यिक मोहन दुवाल विशेषाङ्क – –

१०. समालोचना निनु चापागाईः एक व्यक्ति केही व्यक्तित्व चापागाई वंशगीता २०६१ –

यसरी किशोर अवस्थादेखि नै साहित्य क्षेत्रमा कलम चलाएका मातृका पोखरेलले विभिन्न विधामा कलम चलाएर नेपाली साहित्यको श्रीवृद्धिमा योगदान पू¥याएका छन् । कथा, कविता, लेख, समालोचना क्षेत्रमा समेत कलम चलाउने बहुआयमिक व्यक्तिको रूपमा पोखरेललाई चिन्न सकिन्छ ।

तेस्रो परिच्छेद

मातृका पोखरेलको व्यक्तित्व

३.१ पृष्ठभूमि

कुनै व्यक्तिको व्यक्तित्व नै उसको विशेषताको परिचायक हुन्छ । सततः सक्रिय व्यक्तिका व्यक्तित्वका आधारमा उसमा निहित विशेषतालाई ठम्याउन सकिन्छ । मानिसको शारीरिक बनोट, काम गर्ने बानी, भित्री स्वभाव र उसले समाजलाई दिएको योगदानका आधारमा उसको व्यक्तित्वको निर्माण भएको हुन्छ; जसलाई मुख्यतया आन्तरिक व्यक्तित्व र बाह्य व्यक्तित्वमा वर्गीकरण गर्ने चलन पनि छ । बाह्य व्यक्तित्व, शारीरिक बनोट, रूपरङ्ग आदिसित सम्बन्धित हुन्छ भने आन्तरिक व्यक्तित्व व्यक्तिमा अन्तर्निहित गुण वा विशेषतासित सम्बन्धित हुन्छ ।

३.२ शारीरिक सामान्य व्यक्तित्व

मातृका पोखरेलको शारीरिक व्यक्तित्व गहुँगोरो रङ्ग, बाटुलो अनुहार, ठूलो निधार, सुहाँउदिलो नाक, चिटिक्क चिटिक्कका आँखा, पोटिला गाला शारीरिक रूपमा हृष्टपुष्ट र मोटोघाटो देखिन्छ । अलि अग्ला, पाँच फिट सात ईन्च उचाइ भएका पोखरेलको अनुहार शान्त, सौम्य देखिन्छ र उनको बाह्य व्यक्तित्व निकै आकर्षक छ । सरल, विनम्र र मिलनसार स्वभावका र सधै प्रफुल्ल देखिने पोखरेल जीवनका जस्तै परिस्थितिमा पनि धैर्य, संयम र सन्तुलन नगुमाईकन जीवनमा सधै क्रियाशील रहिरहने साहसी, अरूलाई सदा सहयोग गर्ने भावना भएका, स्वाभिमानी र उच्च मनोबल भएका व्यक्तित्व हुन् । उनी जीवनमा सततः सक्रिय र साहित्य साधनामा समर्पित देखिन्छन् । यी गुण वा विशेषताले उनको आन्तरिक व्यक्तित्वबारेमा पर्याप्त जानकारी दिन्छन् ।

३.३ व्यक्तित्वका विभिन्न पक्षहरू

कुनै पनि मानिसको व्यक्तित्व उसका जीवनको आरोह–अवरोह, घात–प्रतिघात, क्रिया प्रतिक्रिया र जीवन भोगाइमा नै उसको समष्टि व्यक्तित्व निर्भर गर्दछ । व्यक्तिको व्यक्तित्व निर्माणमा उसको पारिवारिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक एवम् राजनैतिक पृष्ठभूमिले निर्णायक भूमिका खेलेको हुन्छ । यसका अतिरिक्त शिक्षादीक्षा, रुचि, पेशा र जीवनजगत प्रतिको दृष्टिकोण पनि व्यक्तित्व निर्माणमा सहायक हुन्छ । यिनै सब कुराका आधारमा मातृका पोखरेलको समष्टि व्यक्तित्वलाई निरूपण गर्दा उनको व्यक्तित्व बहुआयामिक देखिन्छ । उनको बहुव्यक्तित्वका पक्षहरूलाई निम्नानुसार वर्गीकरण गरी चर्चा गरिन्छ ः–

३.३.१ साहित्यिक व्यक्तित्व

मातृका पोखरेल नेपाली साहित्यका उल्लेखनीय साहित्यकार हुन् । उनको सर्वप्रथम व्यक्तित्व नै साहित्यिक व्यक्तित्व हो । पोखरेलले साहित्यका विभिन्न विधामा कलम चलाएका छन् । कविता, कथा, निबन्ध आदिमा उनको छुट्टै परिचय छ । त्यसैले उनलाई बहुमुखी व्यक्तित्वका रूपमा लिन सकिन्छ । उनको साहित्यिक व्यक्तित्व स्रष्टा र द्रष्टा दुवैतिर अभिमुख भएको पाइएता पनि स्रष्टा व्यक्तित्व विशेष महत्वको रहेको छ । पोखरेलको प्रतिभा औपचारिक रूपमा ‘सूर्य उदाऊ अब’, कविता (२०४४ साल) समीक्षा साप्ताहिकबाट सुरु भएको हो । केही अन्तर्वार्ता र छिटफुट लेखले पोखरेलको समुच्चा साहित्यिक व्यक्तित्वलाई मूल्याङ्कन गर्न सकिन्न । उनको अस्तित्व नै कविता, कथा आदि प्रमुख विधामा नेपाली साहित्यको इतिहासमा सुरक्षित छ । उनको साहित्यिक व्यक्तित्वलाई तल सङ्क्षेपमा चर्चा गरिन्छ ।

३.३.१.१ स्रष्टा व्यक्तित्व

पोखरेलको साहित्यिक व्यक्तित्वको एउटा पाटो स्रष्टा व्यक्तित्व हो । आपूmले प्राप्त गरेको शिक्षादीक्षा तथा सामाजिक, साँस्कृतिक परिवेशबाट प्रभावित भएको उनको स्रष्टा व्यक्तित्वलाई कवि व्यक्तित्व, निबन्धकार व्यक्तित्व र कथाकार व्यक्तित्व गरी तीन भागमा वर्गीकरण गरी अध्ययन गर्न सकिन्छ ।

१. कवि व्यक्तित्व

नेपाली साहित्यका फाँटमा ‘सूर्य उदाऊ अब’ कविताद्वारा वि.सं. २०४४ सालमा प्रवेश गर्ने मातृका पोखरेल अनवरत रूपमा साहित्य साधनारत देखिन्छन् । कवि मातृका पोखरेलको औपचारिक कविता यात्रा ‘सूर्य उदाऊ अब’ कविताद्वारा थालिएदेखि यता उनले प्रशस्त फुटकर कविताहरू लेख्दै तीनवटा कविता सङ्ग्रहको समेत प्रकाशन गरेका छन् । उनको कवि व्यक्तित्वलाई चिनाउने आजसम्म प्रकाशित उनका पुस्तकाकार काव्यकृतिहरूमा ‘सेतो दरबारको छेउबाट’ (२०५६) र ‘यात्राको एउटा दृश्य’ (२०६०) अनुहारहरू (२०६४) नामक तीन कविता सङ्ग्रह हुन् । पोखरेलले बालकविता पनि लेखेका छन् ।

पोखरेलको पहिलो कवितासङ्ग्रह प्रारम्भिक लेखनको परिचय हो । यसमा उनका आभ्यासिक अवस्थाका भावना, चिन्तन र दृष्टि मुखरित भएका छन् ।

पोखरेलको विचार खारिँदै आएपछि कविताहरू पनि परिष्कृत बन्दै आए । त्यसैले कविताको पछिल्लो चरणमा आइपुग्दा उनको दृष्टिकोण स्पष्ट र सुदृढ रूपमा प्रगतिवादी बन्यो । यी सम्पूर्ण कविताहरूमा उनी सबै प्रकारका शोषण, अन्याय र उत्पीडनका विरुद्ध उभिएका छन् । उनमा कलात्मक अभिव्यक्तिको क्षमता पनि प्रशस्त देखिन्छ । त्यसैले प्रचलित विम्ब र प्रतीकहरूको प्रयोग गर्दै सहज रूपमा आफ्ना भावहरू प्रकट गरेको पाइनु उनको कवि व्यक्तित्वको वैशिष्ट्य मानिन्छ ।

२. गीतकार व्यक्तित्व

पोखरेलको गीतकार व्यक्तित्व त्यति सक्रिय देखिदैन यद्यपी उनले “लोकतन्त्र” नामक गीत पनि लेखेका छन् । गीत समसामयिक र प्रगतिशील छ ।

३. निबन्धकार व्यक्तित्व

पोखरेल आफ्नो सामाजिक अनुभवलाई जीवन्त पार्न केही लेख र निबन्धहरूबाट आफ्ना अनुभवगम्य अभिव्यक्तिलाई पोखेका छन् । शिष्ट र तार्किक शैलीले गर्दा उनका निबन्धहरू पढ्नमा रुचि पैदा हुन्छ ।

४. कथाकार व्यक्तित्व

नेपाली साहित्यका कविता विधाका तुलनामा कथा विधामा पोखरेलका रचना कम प्रकाशित भएका देखिन्छन् । उनको समग्र कथाकार व्यक्तित्वलाई प्रकाशमा ल्याउने कथासङ्ग्रह हालसम्म एउटामात्र प्रकाशित भएको छ । ‘सन्त्रस्त आँखाहरू’ नामक उक्त कथासङ्ग्रहमा प्रकाशित कथाहरूबाट उनको कथाकार व्यक्तित्वको परिचय पाउन सकिन्छ । वि.सं. २०५१ सालमा सर्वप्रथम ‘हरियो बत्ती’ कथाका माध्यमबाट यस क्षेत्रमा प्रवेश गरेका पोखरेलका ‘सन्त्रस्त आँखाहरू’ कथासङ्ग्रहबाहेक पनि विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा कथाहरू प्रकाशित भएका छन् । यी कथाहरूमा सामाजिक अन्याय, पूँजीवादी शोषण, छुवाछुत एवम् जातीय भेदभाव, स्वर्ग र नरकका भ्रमजाल र प्रशासनिक भ्रष्टताप्रति निर्मम प्रहार गर्दै सामाजिक एवम् सांस्कृतिक परिवर्तनको शङ्खघोष गरिएको छ । सरल र सहज शैलीमा लेखिएका यिनै लघु आयामिक कथाहरूले पोखरेलको कथाकार व्यक्तित्वको उद्घाटन गरेका छन् ।

३.३.१.२ द्रष्टा व्यक्तित्व

पोखरेलको साहित्यिक व्यक्तित्वको अर्को पाटो द्रष्टा व्यक्तित्व पनि हो । उनको द्रष्टा व्यक्तित्व र स्रष्टा व्यक्तित्व परस्पर सम्बद्ध देखिन्छन् । यी दुई व्यक्तित्व उनका एकै साहित्यिक लेखक व्यक्तित्वका दुई पाटाहरू हुन् । आफूले प्राप्त गरेको शिक्षादीक्षा सामाजिक, आर्थिक एवम् राजनैतिक परिवेश तथा स्वस्थ वैचारिक उत्कर्ष आदिबाट निर्मित हुन पुगेको पोखरेलको द्रष्टा व्यक्तित्वलाई समालोचक र भूमिका लेखक गरी दुई भागमा वर्गीकरण गरी अध्ययन गर्न सकिन्छ ।

१) समालोचक व्यक्तित्व

नेपाली प्रगतिवादी साहित्यका क्षितिजमा स्थापित व्यक्तित्वका रूपमा देखापरेका मातृका पोखरेलको समालोचक व्यक्तित्व निकै सशक्त देखिन्छ । माक्र्सवादलाई एक रचनात्मक विज्ञानका रूपमा अँगालेर त्यसैका आलोकमा साहित्य संसारलाई हेर्ने पोखरेल यस क्षेत्रका अग्रणी समालोचकहरूमा देखा पर्दछन् । उनको पहिलो समालोचकीय रचना ‘प्राज्ञ सभा र प्रश्रितको राजीनामा’ वैचारिक समालोचना हो । व्यक्तिपरक, वैचारिक र कृतिपरक समालोचनाका क्षेत्रमा बेला बखतमा कलम चलाउँदै आएका पोखरेलका समालोचनात्मक रचनाहरू व्यवस्थित रूपमा सङ्कलित नभई विभिन्न समसामयिक पत्रपत्रिकाहरूमा छरिएर रहेका छन् । उनका व्यक्तिपरक समालोचकीय रचनाहरू ‘शरद बनेपा ः हिजो आज’ (ज्ञानगुनका कुरा साहित्यकार मोहन दुवाल विशेषाङ्क), निनु चापागाई ः एक व्यक्ति केही व्यक्तित्व, (चापागाई वंश गीता ः वि.सं. २०६१), ‘अमृतराय जीवनका पन्नाहरूमा’ (प्रलेस) उल्लेख्य छन् । यस्तै पोखरेलका वैचारिक पक्ष प्रवल भएका समालोचकीय लेखहरू ‘सिक्किमले नेपाली भाषा र साहित्यको विकास कसरी ग¥यो’, ‘भूपाल अर्चना भाट प्रवृत्तिको राम्रो नमूना’ (जनएकता), ‘महाश्वेतादेवी, जनयुद्ध र कविताको मूल्य’ (नयाँमोर्चा ः २०५६), ‘खोटाङ्गका कविताहरूले बोकेको मूल्यबोध’ (जनएकता ः २०५८), ‘साहित्यिक पत्रकारिता र पोखरा गोष्ठी’ (जनएकता ः २०५७), ‘झापाको लक्ष्मी जयन्ती ः केही प्रश्न केही जिज्ञासा’ (जनएकता ः २०५६), ‘मैथली कविहरूको लहान गोष्ठी’ (जनएकता ः २०६०) आदि विशेष उल्लेखनीय छन् । ‘सामाजिक मूल्यको कसिमा इच्छुकका कविताहरू’ (जनएकता ः २०५६), ‘अर्को बोलीको तयारीमा कवि उदासी’ (जनएकता ः२०५७), ‘बन्दी सर्जकको नवीनतम सिर्जना’, ‘अन्तरका सुसेलीहरू एक पाठकका आँखामा’ (जनएकता), ‘समकालीन नेपली कवितामा व्यक्त सङ्कीर्णता’ (जनएकता ः २०५८), ‘सामाजिक मूल्यको दृष्टिमा शीतबिन्दुका कविताहरू’ (जनएकता ः २०५९), ‘खोटाङ्गका आकाशगंगामा चम्किएका ताराहरू’ (जनएकता ः २०५९), ‘घाम घाम जस्तो छैन’ (जनएकता ः २०५८) पोखरेलका कृतिपरक समालोचकीय रचनाहरू हुन् ।

यसरी सरल भाषा, विशुद्ध अध्ययन र सन्तुलित लेखन भएका पोखरेलका उल्लेखित रचनाहरू नै उनको समालोचक व्यक्तित्वका कसी हुन् ।

२. भूमिका लेखक व्यक्तित्व

माक्र्सवादको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी चिन्तन पद्धतिलाई समालोचनाको मूल मियो बनाई त्यसको सेरोफेरोमा कृतिको रचना गर्ने पोखरेलको साहित्यिक द्रष्टा व्यक्तित्व भूमिका लेखक व्यक्तित्वका रूपमा समेत विस्तारित भएको छ । यस क्षेत्रमा उनको कलम निकै तिखो र सशक्त मानिन्छ । भूमिका लेख्दा कृति भित्रका गर्भ र अन्तरवन्तुको पक्षपक्षान्तरलाई कोट्याउँदै त्यसमा आफ्नो साहित्यसम्बन्धी धारणा व्यक्त गर्नु पोखरेलको भूमिका लेखक व्यक्तित्वको खास पहिचान हो । उनले हालसम्म करीब आधा दर्जन जति पुस्तकहरूको भूमिका लेखेका छन् । ती मध्ये उनको भूमिका लेखक व्यक्तित्वलाई स्पष्ट पार्ने प्रतिनिधि कृतिहरू ‘वेदनाका स्वरहरू’ (कविता सङ्ग्रह) , ‘अनुभूतिका क्षणहरू’ (कविता सङ्ग्रह) ,‘युद्ध क्षेत्र’ (उपन्यास) ‘सन्त्रस्त आँखाहरू’ (कथा सङ्ग्रह) ‘यात्राको एउटा दृश्य’ (कविता सङ्ग्रह) ,‘प्रतिबद्ध चेतनाको आवाज’ (कविता सङ्ग्रह) मुख्य रहेका छन् ।

३.३.२ साहित्येतर व्यक्तित्व

मातृका पोखरेलको साहित्यिक व्यक्तित्व बाहेक सामाजिक–साँस्कृतिक, राजनैतिक व्यक्तित्व, सम्पादक व्यक्तित्व, लेखक व्यक्तित्व र कर्मचारी व्यक्तित्व पनि महŒवपूर्ण देखिन्छ ।

१. सामाजिक – सांस्कृतिक व्यक्तित्व

किशोरावस्थादेखि नै समाजमा विद्यमान रुढि एवम् अन्धविश्वास हटाई सामाजिक जागरण ल्याउन सततः सक्रिय मातृका पोखरेलले यस क्षेत्रसँग सम्बन्धित प्रशस्त कार्यहरू गरी आफ्नो सामाजिक – सांस्कृतिक एवम् सुधारक व्यक्तिको परिचय दिन सफल भएका छन् । यस सन्दर्भमा आफ्नो गाउँमा पुस्तकालय खोल्ने, बाटाघाटा बनाउने, जिल्ला क्षेत्रमा विद्यालय तथा क्याम्पस स्थापना गर्न सक्रियता देखाउने जस्ता सामाजिक कार्यहरूमा उनको उल्लेखनीय योगदान रहेको छ । समाजमा विद्यमान सामन्ती कुसंस्कार एवम् पुँजीवादी संस्कृतिको समाप्ति र त्यसमा नयाँ जनसंस्कृतिको निर्माण गर्ने कार्यमा प्रयत्नशील मातृका पोखरेलको सामाजिक – सांस्कृतिक व्यक्तित्वको सुरुवात चाहिं समाज सुधारक व्यक्तित्वबाट विकसित भएको हो । यस सन्दर्भमा उनले छुवाछुत विरोधी अभियानजस्ता महŒवपूर्ण सामाजिक सुधारका अभियानहरू सञ्चालन गरे ।

यस बाहेक विभिन्न ठाउँमा सामाजिक, सांस्कृतिक एवम् साहित्यिक संघ संस्थाहरू सञ्चालन गरी ती मार्फत् सामाजिक चेतना जागृत गर्ने क्रममा सक्रिय भएका पोखरेल हाल ‘प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन, नेपाल’ का केन्द्रीय महासचिव र प्रगतिशील लेखक संघ, नेपालका केन्द्रीय सचिवका रूपमा कार्यरत छन् ।

यसरी हेर्दा मातृका पोखरेलको सामाजिक – सांस्कृतिक एवम् सुधारक व्यक्तित्व परस्पर सम्बद्ध रहेको पाइन्छ । उनको यस व्यक्तित्व निर्माणमा केही हदसम्म आफ्नै पारिवारिक जीवन, खासगरी उनका मावली मामा मोहिनी अधिकारीको प्रेरणाको प्रभावको भूमिका उल्लेखनीय छ तापनि मूलतः उनकै अन्तः स्करणबाट उद्बुद्ध सामाजिक परिवर्तनको चेतना र त्यसको विकासका लागि आवश्यक सामाजिक र राजनैतिक वातावरणको भूमिका धेरै महŒवपूर्ण रहेको छ । यिनै कतिपय कारणहरूले गर्दा पोखरेलको सामाजिक सांस्कृतिक एवम् सुधारक व्यक्तित्व राजनैतिक व्यक्तित्वका तहसम्म विकसित हुँदै राष्ट्रिय स्तरमा उभिन पुगेको छ ।

२. राजनैतिक व्यक्तित्व

मातृका पोखरेलको राजनैतिक व्यक्तित्व मूलतः माक्र्सवादी राजनीति एवम् भौतिकवादी चिन्तनपद्धति र तदनुसार साहित्यिक लेखनतर्फ अग्रसर हुन थालेपछि विशेष चर्चित बन्न पुगेको छ । नेपाली जनतालाई सामन्ती एवम् पुँजीवादी शोषणबाट मुक्त गर्न पोखरेल निर्मल लामाले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (चौम) नजिकको विद्यार्थी सङ्गठन अनेरास्ववियूमा सङ्गठित भए । अध्ययनको क्रममा उनी वर्ग सापेक्ष्य यथार्थपरक राजनीतिबाट मात्र समाजलाई आमूल परिवर्तनको दिशातर्फ उन्मुख गराउन सकिन्छ र सामन्ती एवम् पुँजीवादी शोषणबाट देशलाई मुक्त गराउन सकिन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगे । यसरी माक्र्सवादको सार्वभौम सच्चाइलाई बुझी वि.सं. २०४४ सालमा उदयपुरबाट काठमाडौँ आउनुभयो । त्यसको लगत्तै वि.सं.२०४५ देखि २०४७ साल सम्म अनेरास्ववियूको काठमाडौँ जिल्ला समितिको अध्यक्ष बन्नुभयो । वि.सं. २०४६ सालको जनआन्दोलनमा सक्रिय सहभागी हुँदा वि.सं. २०४६ फागुण ८ गतेदेखि चैत्र २६ गतेसम्म केन्द्रीय कारागारमा जेल जीवन बिताए । ने.क.पा. (चौम), प्रचण्डले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (मशाल), रूपलाल विश्वकर्माले नेतृत्व गरेको सर्वहारावादी श्रमिक सङ्गठन, बाबुराम भट्टराईले नेतृत्व गरेको बिद्रोही मसाल र रूपचन्द्र बिष्टले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (जनमुखी) मिलेर बनेको ने.क.पा. (एकता केन्द्र) लाई वैचारिक समर्थन गर्ने अखिल नेपाल जनवादी युवा लिगको वि.सं. २०४८ देखि २०४९ सम्म केन्द्रीय सदस्य र वि.सं. २०४९ देखि २०५१ सम्म केन्द्रीय कोषाध्यक्षको भूमिका खेले । नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा तीव्र रुपमा देखापरेको फुट र विघटनको स्थितिबाट ने.क.पा. (एकता केन्द्र) पुनः प्रभावित हुन पुग्यो । वि.सं. २०५१ सालमा ने.क.पा. (एकता केन्द्र) प्रचण्डहरूले जबरजस्त ढङ्गले फुट थोपारेपछि, आफ्नो उग्रवामपन्थी लाईन लागु गर्न ने.क.पा. (माओवादी) को गठन गरे पनि पोखरेल निर्मल लामाले नेतृत्व गरेको ने.क.पा. (एकता केन्द्र) नजिक कै युवा लिगको केन्द्रीय नेतृत्वमा रहे । प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनमा चाँसो राख्ने र साहित्य क्षेत्रमा पनि कलम चलाउने पोखरेल वि.सं. २०५२–२०५४ सालसम्म इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजको केन्द्रीय सदस्य वि.सं. २०५४–२०५८ सम्म केन्द्रीय कोषाध्यक्ष र प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठनको केन्द्रीय सदस्य बनेको पाइन्छ । वि.सं. २०५९ सालमा ने.क.पा. (एकता केन्द्र) र ने.क.पा. (मसाल) एकता भई बनेको ने.क.पा. (एकता केन्द्र मसाल) बाट मोहन बिक्रम समूह र राजवीर समूह बाहिरिए पछि ने.क.पा. (एकता केन्द्र–मसाल) लाई वैचारिक समर्थन गर्ने प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन नेपालको महासचिव जस्तो गरिमामय पदमा जिम्मेवारी निर्वाह गरिरहेका छन् । हाल उनी एकिकृत ने.क.पा. (माओवाद) मा आबद्ध छन् । जनआन्दोलन २०६२–६३ को समयावधीमा गणतन्त्र कविता आन्दोलनको अभियानकर्ता र लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरूको संयुक्त मञ्च नेपालको सचिवसम्मको महŒवपूर्ण जिम्मेवारी निर्वाह गरे । उनको गहन अध्ययन, सरल व्यवहार र चित्ताकर्षक वक्तृत्वकलालाई हेर्दा उनमा एउटा कुशल राजनीतिज्ञमा हुनुपर्ने प्रशस्त गुणहरू स्पष्ट झल्किन्छन् । पञ्चायत कालकै पछिल्लो चुनावमा जनपक्षीय उम्मेदवारको रूपमा पोखरेलले उदयपुरबाट उम्मेदवारी पनि दिएका थिए ।

प्रगतिशील सांस्कृतिक सङ्गठन जस्तो राजनैतिक उद्देश्यबाट अभिप्रेरित क्रियाशील संस्थाको केन्द्रीय महासचिव जस्तो विशेष जिम्मेवारी पाउनु उनको गतिशील र यथार्थपरक राजनैतिक व्यक्तित्वको द्योतक हो ।

३. सम्पादक व्यक्तित्व

मातृका पोखरेल पत्रकार एवम् सम्पादकका रूपमा पनि परिचित छन् । पत्रकारका लागि सामाजिक विज्ञानको विभिन्न शाखाहरूको ज्ञानका अतिरिक्त रचनात्मक कुशलता, भाषाको राम्रो ज्ञान र दक्षता हुनुपर्ने कुरामा जोड दिने पोखरेलले ‘वेदना’, प्रलेस, (काठमाडौँ), ‘ज्योति’ (काठमाडौँ) जस्ता साहित्यिक पत्रिकाहरू र विद्युत्तरङ्ग, विजय शब्द विम्ब (कविता सङ्कलन–२०६३), जनसंस्कृति आदि जस्ता साहित्यिक, संस्कृति प्रधान र सामायिक सङ्कलनहरूको समेत सफल सम्पादन गरिसकेका पोखरेलका उल्लिखित पत्रिकाहरू नै उनको सम्पादक व्यक्तित्वका साक्षी हुन् ।

४. लेखक व्यक्तित्व

प्रगतिवादी साहित्यिक दृष्टिले साहित्य सिर्जना गरी वर्तमानमा आफ्नो पहिचान समेत कायम गर्न सफल मातृका पोखरेलको साहित्यिक लेखक व्यक्तित्वका अतिरिक्त साहित्येत्तर लेखक व्यक्तित्व पनि उत्तिकै महŒवपूर्ण मानिंदै आएको छ । वामपन्थी राजनैतिक विश्लेषक एवम् सक्रिय कार्यक्रताका रूपमा सुपरिचित व्यक्तित्वका नाताले उनका लेखन पद्धतिमा पनि तद्नुरूपकै राजनैतिक एवम् सैद्धान्तिक चिन्तनको सघनता पाइनु स्वभाविक नै हो । ऐतिहासिक, राजनैतिक एवम् समसामयिक तथ्यलाई विषयवस्तु बनाएर स्वदेशबाट प्रकाशित हुने पत्र–पत्रिकाहरूमा दर्जनौं लेख प्रकाशित गर्ने मातृका पोखरेलका रचनामा उल्लिखित चिन्तनले अभिव्यक्ति पाउनु उनको साहित्येत्तर लेखक व्यक्तित्वको प्रमुख विशेषता हो ।

५. कर्मचारी व्यक्तित्व

उदयपुर जिल्लाको ब्राह्मण परिवारमा जन्मी प्राथमिक शिक्षा र माध्यमिक शिक्षा स्थानीय रूपमा नै र स्नात्तकोत्तरसम्म त्रि.बि. कीर्तिपुरबाट उत्तीर्ण गरेका मातृका पोखरेलको कर्मचारी व्यक्तित्व पनि उल्लेखनीय रहेको छ । नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणको कर्मचारी भए पनि देशको राजनैतिक अवस्थाको सापेक्षतामा आफ्नो क्रियाशीलता कायम नै राखेको पाइन्छ । नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणमा कार्यरत रहँदा रहँदै पनि पोखरेल विद्युत्कर्मी साहित्यिक समाजको संस्थापक आजीवन सदस्य, ‘ज्योति’ साहित्यिक अद्र्धवार्षिकको कार्यकारी सम्पादक र विद्युत््तरङ्गको सम्पादन अनुभव गरिसकेका छन् । कर्मचारी भएर पोखरेल आफ्नो विषयमा प्रशस्त ज्ञान, सीप र दक्षता भएका कर्मचारी व्यक्तित्वका रूपमा क्रियाशील छन् ।

३.४ जीवनी, व्यक्तित्व र साहित्यिक लेखनका बीच अन्तर सम्बन्ध

साहित्यकार मातृका पोखरेलका चार दशक जतिको जीवनावधिलाई हेर्दा उनको जीवनचक्र विभिन्न सम र विषम परिवेशका माझबाट गुज्रेको देखिन्छ । जस्तै जटिल एवम् कठीन परिस्थितिमा पनि सामन्ती निरङ्कुशताका सामु कहिल्यै शिर नझुकाउने, कैयौं पटकको जेल जीवन र हिरासतलाई हाँसी–हाँसी बिताउने पोखरेल जीवन उदाहरणीय साहित्य सिर्जनका प्रारम्भका केही वर्ष बाहेक प्रगतिवादी साहित्य र संस्कृति निर्माणमा क्रियाशील देखिन्छन् । पोखरेलका अन्य व्यक्तित्वको तुलनमा साहित्यिक व्यक्तित्व अखण्डित र अबिचलित नै रही हाँसो र रोदन एवम् कठीन र जटिल क्षणमा पनि उनको आत्मतृप्तिको साधन साहित्य सिर्जना नै हुनपुगेको देखिन्छ । साहित्य एवम् संस्कृतिकै फाँटमा सक्रिय रहेर वामपन्थी आन्दोलनलाई योगदान पु¥याउन चाहने पोखरेलको राजनैतिक चिन्तन र साहित्य सिर्जनाका बीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको पाइन्छ । राजनैतिक चिन्तनले साहित्य सिर्जनाका लागि आधार सामग्री प्रदान गरेको छ भने साहित्य सिर्जनाले राजनैतिक चिन्तनलाई अभिव्यक्ति प्रदान गरेको छ ।

उनको स्रष्टा व्यक्तित्वका विविध पाटाहरूमध्ये कवि, कथाकार व्यक्तित्व नै प्रमुख व्यक्तित्वका रूपमा रहेको देखिन्छ र यस क्षेत्रमा नै उनको बढी लगाव साधना र अनुभव पनि भएको पाइन्छ । पोखरेलका यी प्रमुख व्यक्तित्वका पाटाहरूलाई सघाउ पु¥याउनमा अन्य व्यक्तित्वका अतिरिक्त राजनैतिक व्यक्तित्वको महŒवपूर्ण भूमिका रहेको छ । सिर्जनामा भावनाको अभिव्यक्ति स्पष्ट, सरल र जनताले बुझ्ने भाषामा दिई आफ्नो निजत्व कायम गर्न सफल पोखरेल साहित्य सिर्जनामा करीब दुई दशकको उमेर बिताईसक्दा पनि नथाकी अझै जोश र उत्साहका साथ साधनारत पोखरेलको जीवनी व्यक्तित्व र साहित्य सिर्जनाका बीच एक अर्काको प्रभाव र अन्तर सम्बन्ध स्पष्ट रूपमा परिलक्षित भएको पाइन्छ ।

चौथो परिच्छेद

मातृका पोखरेलका साहित्यिक कृतिहरूको विवेचना

४.१ पृष्ठभूमि

मातृका पोखरेल नेपाली साहित्यका प्रसिद्ध प्रगतिवादी साहित्यकार हुन् । उनले कविता, कथा आदि विभिन्न विधाका थुप्रै साहित्यिक कृतिहरूको सिर्जना गरेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि उनी विशेषत ः कवि र कथाकारका रूपमा उल्लेखनीय छन् । यी दुबै विधामा उनका थुप्रै रचनाहरू प्रकाशित छन् । यसमा उनका कविता र कथा विधाका महŒवपूर्ण कृतिहरूको विवेचना सङ्क्षेपमा तल प्रस्तुत गरिन्छ ।

४.२ मातृका पोखरेलका काव्यकृतिहरूको विवेचना

तीसको दशकको अन्तिम वर्षदेखि कविता लेखनमा हात चलाउन थालेका युवा कवि मातृका पोखरेल संस्कृत एवं नेपाली छन्दोबद्ध कविता भनेपछि हुरुक्क हुने र कण्ठस्थ गरी वाचन गर्ने आफ्ना एक जना मामाको सरसङ्गतबाट कविता सिर्जनातिर उन्मुख भएका छन् । वि.सं. २०४४ सालदेखि प्रकाशमा आएका मातृका नेपाली प्रगतिवादी फाँटका उल्लेखनीय कवि हुन् । उनले विशेषत ः प्रतीकात्मक र आख्यानात्मक संरचना भएका कविताको सिर्जना गरेका छन् । उनका प्रकाशित काव्यकृतिहरूमा ‘सेतो दरबारको छेउबाट (२०५६), र ‘यात्राको एउटा दृश्य (२०६०)’ र अनुहारहरू (२०६४) गरी जम्मा तीन कविता सङ्ग्रहहरू हुन् । यसका अतिरिक्त पोखरेलका साहित्यिक पत्रपत्रिका र अन्य पत्रपत्रिकाहरूमा फुटकर कविताहरू पनि थुप्रै प्रकाशित भएका छन् ।

४.३ सेतो दरबारको छेउबाटको विवेचना

‘सेतो दरबारको छेउबाट’ मातृका पोखरेलको प्रथम प्रकाशित कविता सङ्ग्रह हो । यस कविता सङ्ग्रहमा वि.सं. २०४४ सालदेखि वि.सं. २०५६ साल सम्मको अवधिमा लेखिएका कविताहरू छन् । प्रस्तुत कृति वर्तमान सामाजिक संरचनालाई यथार्थरूपमा चित्रण गर्न सफल छ । यस सङ्ग्रहमा ४१ पृष्ठभित्र विभिन्न शीर्षकका कविताहरू सङ्गालिएका छन् । समाविष्ट १९ वटा कविताका शीर्षकहरू यस प्रकार छन् ः अजम्बरी कविता, साक्षी, आकाश तिमीलाई निम्ता छ, कालो सर्प, खै यात्री उठेकै छैनन्, म देश पढ्दैछु, सूर्य उदाऊ अब, दरबार मार्गमा शहीदका रगत रुँदैछन्, क्रमभङ्ग, भिमान जङ्गलको यात्रा, २०४६ चैत्रको सडक, त्यो दिन पर्खिएका रातहरू, सेतो दरबार, मरुभूमि, शिखर र आस्था, छोङपाङ तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ? आज पनि उनै आए, फरक फरक छातीहरू, अभिशप्त पर्खाल र आफ्नै जस्तो लाग्यो ।

कविता सङ्ग्रहको पहिलो कविता अजम्बरी कवितामा विभिन्न युगमा विभिन्न खालका कविताहरू लेखिएता पनि वास्तविक रूपमा जनताका निम्ति लेखिएका कविताहरू मात्र अजम्बरी कविता हुन सक्दछन् भन्ने कुरा अति राम्रोसँग प्रष्ट पारिएको छ । सानो कविताको माध्यमबाट कविताको इतिहास कोर्नु साहित्यकारको विशिष्ट क्षमता हो । यसरी नै राष्ट्रिय चिन्तन र वर्तमान समसामयिक परिवेशमा देखिएको, राजनैतिक, सामाजिक विसङ्गतिको यथार्थ चित्रण गरेका छन् । देशमा बहुदलीय व्यवस्थाको पुनस्र्थापना पछिका दिनहरूमा मानिस मानवको रूपमा नभएर दानवी रूपतिर अग्रसर रहेको देखिन्छ । मानिस मानिसमा लोभ, लालच र ईष्र्याले गर्दा मानवीय संवेदनाहरू दिनानुदिन लोप हुँदै गइरहेको अवस्थाका बारेमा कवि यसरी भन्दछन् ः–

साठी वर्षे वृद्ध बा र आमाको

चाउरी परेको गालाको मुस्कान ऊ

वीर अस्पतालको आँगनमा

गोलीले छिया छिया पारेको

रगत सुकेर कक्रिएको कमिज

धर्के आकृति मात्र देखिन्छ

यसलाई हेर्न भीड लाग्नेहरू भन्दै थिए

‘पोस्टमार्टन हुन सकेको छैन’

सायद यसका यहाँ कोही छैनन्

उसले चिनेका पनि कोही छैनन्

यसलाई चिन्ने पनि कोही छैनन् ।

वीर अस्पतालबाट चिप्लिएको समय

उसको मृत्युको साक्षी बनेर उभिएको छ ।

(साक्षी)

जनता न्याय समानता र स्वतन्त्रता चाहन्छन् शासकहरू दमन गरेर जनतालाई तह लगाउने भन्दछन् । यसरी जनवैरी र जनताबीचको सङ्घर्ष निरन्तर चलिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा सचेत र जागरुक जनताको पङ्ति आन्दोलनको निम्ति एक भएर जुट्नु र जुर्मुराउनु पर्दछ । किनभने यो ठाउँमा अन्याय र अत्याचारले सीमा नाघिसकेको छ । त्यसै कुरालाई आह्वान गर्दै ‘आकाश तिमीलाई निम्ता छ’ नामक कविता लेखिएको छ । कविता स्वयम्ले भन्छ ः ‘आकाश तिमीलाई इतिहासको पनि निम्ता छ ।’

यसरी नै पञ्चायतकालीन शासकहरूलाई कालो सर्पको संज्ञा दिंदै पञ्चायती व्यवस्थामा खान पल्किएका जुकाहरू पुनः राजनीतिमा सलबलाउन खोज्ने अवस्थाबाट सचेत रहनुपर्ने भावहरू कवि यसरी व्यक्त गर्दछन् ः–

मेरी आमा विपनामा मात्र होइन

सपनामा पनि झस्किनु हुन्छ

अबुई कालो सर्प ?

मरेको छैन फेरी जिब्रो चलाउँदैछ

यसले मेरो कान्छो छोरो डसेको छ

मेरो कान्छी छोरीलाई खेदेको छ

गुहार गुहार मार्नैपर्छ ।

(कालो सर्प)

‘म देश पढ्दैछु’ शीर्षक कवितामा कविले देश पढ्दा देश ‘अशान्ति र कोलाहलका चित्रहरू’, ‘जेल, नेल, बन्दुक र पुलिसका यातनाहरू’, ‘राष्ट्रभक्तिका जस्ता शब्दहरू भित्र कोशी र जङ्गल बेचिएका सहिछापहरू’, ‘देशलाई बन्धकमा राखेका सम्झौताका आला अक्षरहरू’ र ‘जनभक्तका कानूनभित्र’, ‘युवाका रगत बेचिएका राता टाटाहरू’ पाइएको चित्रण छ ।

कैयौं वर्षदेखि भोक–भोकै परेका सर्वहारा तथा श्रमजीवी वर्गलाई चेतना दिन र आकाशमा लागेको बादललाई हटाउन सूर्य उदाउनु पर्दछ भन्ने उद्घोष कविले गरेका छन् ः

कैयौं वर्ष देखि

भोक भोकै परेका

जिउ भरि पसिनाले भिजेका

हाड र छाला मात्रका मानिसहरू

तिम्रै आशामा

बिस्कुन सुकाउन प्रतीक्षा गरिरहेछन्

तिमीलाई बादल हटाउन

तिनीहरूले नै साथ दिनेछन्

त्यसैले तिनीहरूको मर्म बुझ्न

सूर्य तिमी उदाऊ अब ।

(सूर्य उदाऊ अब)

२०४६ सालको जनआन्दोलन पछि एक थरिले प्रजातन्त्रको आगमन भएको खुसियालीमा भजन गाइरहेका छन् तर बिडम्बना शहीदको सपना साकार नभएर दरबार मार्गमा शहीदको रगतहरूले भजन गाउनेहरूलाई धिक्कारी रहेका छन्, शहीदका रगतहरू रुँदैछन् ः–

उनीहरू भन्दैछन्

यहाँ खूर्पे जुन अस्ताउँदा उज्यालो सँगसँगै

एउटा चेतनाको हुरी आउँछ

अहिले दरबारमार्गमा शहीदका रगतहरू रुँदैछन्

यहाँ ढकमक्क फूल फूल्न लाग्दा

शहीदका रगतहरू

ताली बजाउँदै विजयका गीत गाँउछन् ।

(दरबारमार्गमा शहीदका रगत रू“दैछन् ।)

भिमानको जङ्गलको यात्रामा शहीद ऋषि देवकोटालाई हत्या गरिएको ठाउँ हेरेपछि कवि आफ्ना भावनाहरू यसरी पोख्दछन् ः–

कमला फाँटहरूमा मात्र हैन रहेछ

सुनकोशीको गढतिर निर पनि तिम्रो पसिना पोखिएछ

मरिनका किनारतिर पनि तिम्रो आस्था छरिएछ

तावा स्वरुङ्गका सुसेलीमा पनि

तिमीले मुक्तिका संगीत भरेछौ

भिमानको जङ्गलले बाटो हिड्ने यात्रीहरूलाई

तिम्रो आस्थाको कथा सुनाउँदो रहेछ

आजाद, तिम्रो आस्थाको शिखर कति अग्लो थियो ?

(भिमान जङ्गलको यात्रा)

२०४६ सालको जनआन्दोलनको क्रममा काठमाडौँ आन्दोलनमय बनेको थियो। मृत्युलाई जितेर पञ्चायती निरंकुशताको अन्त्य गर्न सयौं होनाहार सपुतहरूले आफ्नो ज्यानको आहुती दिएका थिए । काठमाडौँका सडकहरू रक्ताम्य थिए । जसलाई कविले अत्यन्त मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् ः–

ज्योतिषीले लेख्ने चिन्हाको लामो कागजमा

चित्रकारले रातो रङ्ग पोखे जस्तो

सायद सिकारु चित्रकार होला

ठाउँठाउँमा मसीका छिटा लत्पतिए जस्तो

४६ चैत्रको मेरो देशको सडक ।

(४६ चैत्रको सडक)

सेतो दरबार भित्र बस्ने निरङ्कुश शासकहरूले प्रजातन्त्रको गला निमोठ्न परिवर्तनलाई छेक्न चाहे पनि समयको माग अनुरूप निरङ्कुशताको पर्खाल ढलेको कुरा कवि यसरी व्यक्त गर्दछन् ः–

सेतो दरबार

प्रत्येक रात

हेलम्बुको बैंसलाई बलात्कार गर्छ

काले कामी र गोरे घर्तीको

पसिनाले नुहाउँछ

यो बस्तीमा घाम लाग्ने कुरा

उ सुन्नै चाहँदैन

आठ वर्ष अघि एक दिन

रातकै समयमा भए पनि

बादलले अलिकति मुख खोल्यो

जूनले आफ्नो अलिकति रूप देखायो

हो त्यसदिन,

सेतो दरबारले कफ्र्यूको घोषणा ग¥यो ।

(सेतो दरबार)

नेपालीहरू बहादुरीको नाममा दुई छाक टार्नको लागि भाडाको सिपाही बनेर लड्नुपर्ने बाध्यताको यथार्थ चित्रण कविले राष्ट्रिय चेतनाले अभिप्रेरित भएर यसरी व्यक्त गर्दछन् ः–

अब छोङपाङले बुझ्नुपर्छ

र छोङपाङहरूको देश नेपालको बुझनुपर्छ

के हामी फोकलैण्डको लागि जन्मिएका हौं ?

कि कारगीलको लागि हुर्किएका हौं ?

आफ्नै अस्तित्व चोइटिएको बेलामा

भन छोङपाङ,

तिमी आफ्नै अस्तित्वका लागि लड्छौ

कि अर्काको लागि लड्छौ ?

छोङपाङ हामी सबैको बस्ती हो

संसारका कुनै भागमा

तुच्छ स्वार्थका लागि लडिने युद्ध

के छोङपाङले नै लड्नुपर्छ ?

के मेरो नेपालले नै लड्नुपर्छ ?

भन छोङपाङ

आउँदो भविष्यको निम्ति

तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ?

(छोङपाङ तिमीले कस्तो सपना देख्यौ ?)

जनतालाई पटक पटक गुलिया र मीठा भाषण र आश्वासनले छक्काएर चुनावी राजनीति गर्न खप्पीस स्वार्थी राजनीतिज्ञहरूलाई कवि यसरी भन्दछन् ः–

यसरी

पारि पाखामा फापर फलाउनेहरू

धान फलाउने सपना

भोट बनाउँदै बाकसमा खसाउँथे

दुई कोशका पधेंरा धाउन दिदीबहिनीहरू

आँगनमा गाग्रो भर्ने कल्पना

उनैको बाकसमा भर्थे

उनी पाँच वर्षपछि आउँथे

झन् सुकिला बनेर आउँथे

खाइलाग्दा बनेर आउँथे ।

(आज पनि उनै आए ।)

नेपाली भूमिमा आएका भारतीय विस्तारवादका छाडा दलालहरूले नेपाली चेलीहरू माथि गर्ने गरेका कुकीर्ति तथा गुण्डागर्दीको यथार्थ चित्रण कविले यसरी गरेका छन् ः–

रानीपोखरीको पर्खालमा

एक हुल भारतीय नागाहरूसँग

रात बिताउन नमानेको निहुँमा

एउटी महिलालाई

दलालले लछारपछार गरेको देखियो

चुल्ठो तानेको देखियो

छुट्याउन जाने कोही भएन

तर मलाई भने

कुनै न कुनै दिन

बसेर एक साथ

भाइटीका लगाए झै लाग्यो

परिचित अनुहारको याद आयो

मलाई त आफ्नै जस्तो लाग्यो ।

(आफ्नै जस्तो लाग्यो)

यसरी पहिलो प्रकाशित कविता सङ्ग्रह सेतो दरबारको छेउबाट कवितासङ्ग्रहमा कवि मातृका पोखरेल राष्ट्रियता, देशप्रेम, वर्गसंघर्ष, समानता, स्वतन्त्रता, भ्रातृता आदिको पक्षधरता तथा शोषण, दमन, अन्याय, अत्याचार आदि प्रतिको विरोध मुखरित भएको छ । यसर्थ पनि यस कवितासङ्ग्रहको आधारमा कवि पोखरेललाई यथार्थवादी, प्रगतिवादी साहित्यकारको रुपमा परिचित भएका छन् ।

यात्राको एउटा दृश्यको विवेचना

‘यात्राको एउटा दृश्य’ मातृका पोखरेलको दोस्रो प्रकाशित कविता सङ्ग्रह हो । यस कविता सङ्ग्रहमा २०५७ सालदेखि २०६० सालसम्मको अवधिमा लेखिएका कविताहरू छन् । ‘छातीभित्र आस्थाका नयाँ पर्वतहरू पनि रोपिएका छन् ।’ भन्ने उनकै आत्मस्वीकृतिले पनि उनको काव्य प्रवृत्तिमा पनि क्रमश परिष्कार आएको पाइन्छ । यो चरणसम्म आइपुग्दा उनले साहित्य सम्बन्धी माक्र्सवादी दर्शनलाई पूर्णतः आत्मसात् गरेको पाइन्छ । कविता सङ्ग्रहभित्र कविताहरू माओवादी जनयुद्धसँग अन्तरसम्बन्धित छन् । उनी कवितामा बामपन्थी आन्दोलन भित्र देखिएका भड्काव र विकृतिका विरुद्ध बोल्छन्, निरङ्कुश ज्यादति र संस्कृति विरुद्ध उभिन्छन् । यस सङ्ग्रहमा ६१ पृष्ठभित्र विभिन्न शीर्षकका कविताहरू संगालिएका छन् । समाविष्ट २२ वटा कविताका शीर्षकहरू यस प्रकार छन् ः– फरक आँखाका यात्रीहरू, दुश्मनहरू सुरक्षित रहेको बेला, अँध्यारोको विरुद्धमा, यसपटक दशैमा, उसले पनि हाम्रै जस्तो कुरा गर्छ, दुख्ने मनहरूसँग, म तिम्रा कविताको विरुद्धमा लेख्छु, सर्प पूजा, अब आफ्नै बाटो रोज्नुपर्छ, जलजला, प्रिय मान्छेका गीतहरू, नागरिक, भविष्यका लागि, कलिला जूनहरूको श्रद्धान्जलीमा, उज्यालो हुनुअघि, स्वयम्भूका आँखासँग बाटाहरू–१, बाटाहरू–२, बाटाहरू–३, यात्राको एउटा दृश्य, एउटा पुजारीको आत्मव्यथा र सपना ।

कविता सङ्ग्रहको पहिलो कविता ‘फरक आँखाका यात्रीहरू’ मा वर्तमानमा सिंगै देश मस्र्याङ्दी बनेको र आस्थाका कारण शोभाकान्तहरू मारिएको घटनाको मार्मिक चित्रण कविले यसरी गरेका छन् ः–

उनीहरूले मस्र्याङ्दीको छाल हेरे

वरिपरिको हरियाली हेरे

आपसमा सल्लाह गरे

यिनै चीजको कविता कोरौं

तर मैले भने,

मस्र्याङ्दीको छालमा

शोभाकान्तको रगत भेटें

वरिपरिको हरियालीमा

आस्थाको बगैंचा भेटें ।

(फरक आ“खाका यात्रीहरू)

‘अध्यारोका विरुद्धमा’ कवितामा पोखरेल आफन्तहरूसँग साथ लागेर बत्ती बोकेर उज्यालोको खोजीमा हिड्न अनुरोध गर्दछन् ः–

त्यसपछि म अँध्यारोसँग भाग्न छोडें

मैले वरिपरि बत्तीहरू खोजे

थुप्रै थुप्रै प्रकारका बत्तीहरू

अँध्यारोका विरूद्धमा

जब म ठिङ्ग उभिएँ

उसले मलाई खेद्न सकेन

बत्ती बोकेर जब मैले

लखेटिएको स्वाभिमान खोज्न

एउटा सानो गोरेटो पहिल्याएँ

ऊ मसँग तर्कदै गयो

यो खबर मैले सबैलाई सुनाएँ

हो त्यही दिनदेखि

मेरा आफन्तहरूसँग साथ लागेर

बत्ती बोकेर त्यही गोरेटोबाट

म उज्यालोको खोजीमा हिंडे ।

(अ“ध्यारोका विरुद्धमा)

दशैको बेला कवि घर जाँदा बाटामा भेटेका भरियाँको अनुभवलाई प्रतीकात्मक ढङ्गले देशको वर्तमान अवस्थाको चित्रण यसरी गरेका छन् ः–

मैले उनीहरूको अनुहारमा हेरें

चिउँडोबाट दुखिरहेको देश

तप्प–तप्प बगिरहेको थियो

उनीहरूले मलाई हेरिरहेका थिएँ

म उनीहरूलाई हेरिरहेको थिएँ

यसपटक दशैँमा घर जाँदा ।

(यसपटक दशैमा)

देशका सिमाहरू मिचिएका बेला कवि पोखरेल शासकहरूको गुणगान गाउन चाहँदैनन् । कविले कविता कसैको महिमागान, स्तुतीगान गाउने साधन होइन भन्ने सन्देश यसरी दिएका छन् ः–

मेची, महाकाली लुटिएको बेला

कसरी लेख्न सक्छु हिलारी क्लिन्टनको महिमा

तिमी जति गाली गर्छौ गर

म कविताको इज्जतको लागि लेख्छु

म तिम्रै कविताको विरुद्धमा लेख्छु ।

(म तिम्रा कविताको विरुद्धमा लेख्छु)

कविले समाजका विविधपक्षमा भएका अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन आदिको उद्घाटन मात्र नगरेर त्यसका विरुद्धमा सङ्घर्ष गर्न अनुरोध गर्दछन् ः–

के बाँकी रह्यो अब

हारिरहेकी तिमी

हारिरहेका हामीहरू

जित्नेहरूलाई पो हार्नको डर

हार्नेहरूले बारम्बार धावा बोले हुन्छ ।

(अब आफ्नै बाटो रोज्नुपर्छ)

वर्गसङघर्षद्वारा वर्गबिहीन समाजको स्थापना गर्न विद्रोह गर्नु र निरन्तर सङ्घर्षको शङ्खघोष गर्न कवि पोखरेल कविता मार्फत् यसरी आव्हान गर्दछन् ः–

जहिलेसम्म रहन्छ रगत शरीरमा

हामी लडिरहन्छौं भविष्यका लागि

कोही जुलुस भएर लड्छौं

कोही नारासँगै लड्छौं

या कविता भएरै लड्छौं

मानौं हामी लड्नै जन्मिएका हौं

हामी भविष्यका लागि लड्छौ ।

(भविष्यका लागि)

कृष्णसेन ‘इच्छुक’ को हत्या गरिएपछि उनको सम्झनामा लेखिएको कवितामा उनको मृत्युको साक्षी स्वयम्भूको मन्दिरलाई राखेका छन् र सोधेका छन् ः–

मैले तिम्रो हत्यापछि

एकदिन स्वयम्भूका

धारिला आँखालाई सोधें

पूरानो झोला च्यापेर

दुब्लो शरीर बोक्दै एउटा घाम

हिजो अस्ति जस्तै,

यता घुम्छ कि घुम्दैन ?

मीठो भविष्य बोकेर एउटा जून

अचेल यता आउँछ कि आउँदैन ?

उसको हत्याका डोबहरू

तिमीले कतै देख्यौ कि देखेनौ ?

यो उचाइमा बसेर

मेरो प्रिय कविको लास

तिमीले कतै चिन्यौ कि चिनेनौ ?

भन स्वयम्भूका आँखाहरू

मेरो प्रिय कवि मारिदाको साक्षी

पक्कै तिमी हुन सक्छौ

तिमीले उसलाई देख्यौ कि देखेनौ ?

(स्वयम्भूका आ“खास“ग)

निरङ्कुशता र प्रतिगमनका विरुद्ध आन्दोलन उत्कर्षतातिर बढिरहेको बेला प्रतिगमन आधा सच्चियो भनेर दरबारमार्गको बाटो उत्तर तिर लागेकाहरूलाई यसरी यथार्थ चित्रण गर्दछन् ः–

हिजै मात्र

हामीलाई बाटो देखाएर

सिंहदरबार पसेपछि

एउटा यात्रामा थाकेर

भर्खरै मात्र उनीहरू

टुकुचाको पानी पिउँदै पिउँदै

दरबार मार्गको बाटो

उत्तरतिर लागेपछि

उनीहरूको कारणले

इतिहासमा फेरी एकपटक

ठेस लागेको घाउ हेर्दै

हामी यात्रामा अलिकति रोकियौ ।

(यात्राको एउटा दृश्य)

समाजका स्वार्थी शासकहरूको एउटा तप्का जसको कुनै भविष्य छैन त्यस्ताका पछाडि हिडेर सगरमाथाको यात्रा गर्नुपर्ने, आफ्नो उद्देश्यतिर लम्किनुपर्ने यथार्थतालाई कविले कलात्मक चित्रण गरेका छन् ः–

अन्धाहरू अघि लागेर

बाटो देखाउने. दुःस्वप्न बाँडिरहेछन्,

ड्राइभरहरू,

गन्तव्यमा पुग्ने विश्वास नपालेरै

यात्रुहरू बोलाइरहेछन्

पहेलो बस्त्रभित्र लुकाइएका छन्

स्वार्थका छुरीहरू

सगरमाथाको यात्रामा

लामै समय भैसक्यो

म उनीहरू सँगसँगै छु ।

(सपना)

कवि पोखरेल जसरी साहित्यमा स्पष्टताबोधका सहित लागेका छन् त्यस्तै प्रजातान्त्रिक तथा वामपन्थी शक्तिसँग आशा राख्छन् उनीहरूमा देखिएको भड्कावप्रति कवितामार्फत् आक्रोस पोख्दछन् । वामपन्थी आन्दोलन जसरी टेढोमेढो बाटोबाट अगाडि बढिरहेको छ; त्यसलाई नजिकैबाट आत्मसात् गरी वामपन्थी गद्धारीको भत्सर्ना गर्दै सच्चा सर्वहारावर्गीय क्रान्तिकारी सङ्घर्षप्रति आफ्नो प्रतिबद्धता कविद्वारा व्यक्त भएको छ ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा मातृकाले आफ्ना कविताहरूमा समाजमा देखिने अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन, उत्पीडनको विरोध गरेर असत् भावनालाई त्याग गरेर सत् विचारमा लाग्दै सामाजिक व्यवस्थामा समानता र सबै मान्छे भएर बाच्न पाउनुपर्ने स्वच्छ, स्वस्थ र कानूनी समाजको स्थापनामा जोड दिएका छन् ।

अनुहारहरूको विवेचना

अनुहारहरू मातृका पोखरेलको तेस्रो प्रकाशित कविता सङग्रह हो । यस कविता सङ्ग्रहमा पोखरेलद्वारा विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा वि.सं. २०६१ बैशाखदेखि २०६३ माघ सम्मका अवधिमा लेखिएका कविताहरू छन् । काजी रोशन साहित्य पुरस्कार २०६४ द्वारा पुरस्कृत भई धवलागिरि साहित्य प्रतिष्ठान (बाग्लुङ्ग)ले यस सङग्रह प्रकाशन गरेको छ । “मातृका सुन्दर भोलिको निर्माणको लागि कविता लेख्छन् ।” मेरो विचारमा संवेदनशीलता र विद्रोही चेत नभएको मान्छे नयाँ युगको कवि बन्न सक्दैन । समाजका शोषण र होची अर्घेली देख्दा पनि उसलाई कतैतिर पोल्दैन भने ऊ कसरी अग्रगामी कवि हुन सक्छ ? …” भन्ने पोखरेल यो चरण सम्म आइपुग्दा उनले साहित्य सम्बन्धि माक्र्सवादी दर्शनलाई पूर्णत आत्मसात गरेको पाइन्छ । कविता सङग्रह भित्रका कविताहरू जनआन्दोलन ०६२÷०६३ को कवितात्मक दस्तावेज बनेको छ ।

कविता सङग्रह भित्रका कविताहरू निरङकुशताको विरुद्धमा राज्यको उत्पीडन र शासकहरूमा व्याप्त भ्रष्ट आचरण विरुद्ध सुन्दर भोलीका पक्षमा उभिएका छन् । यस सङग्रहमा ४७ पृष्ठभित्र विभिन्न शीर्षकका कविताहरू संगालिएका छन् । समाविष्ट २३ वटा कविताका शीर्षकहरू यस प्रकारका छन् ः– सर्त नयाँ वर्ष २०६१, राजमार्ग र चिन्तित मनहरू, नयाँ शताब्दीको थात्रो मान्छे, अनुहारहरू, उसको मृत्युमा, कविताको विषय, फरक फरक मुर्दाघाटहरू, कसको जमिन ?, सबै कुरा साँचो हुनेछ, उ बगर खडेरी पर्खन्छ, टुकुचा, टोप आतङ्क, बाँझो जमिन र हलीहरू, अचेत मान्छेहरू, उनीहरूले सोचेको भए …….., भोलीको तस्वीर, भोली, म खोज्दैछु अर्को अमलेखगन्ज, सिंहदरबार, समय ,बनफूल र सपना र उदयपुर ।

कविता सङ्ग्रहको पहिलो कविता सर्तमा दुरगामी दृष्टि भएका आँखा र बलिया खुट्टा विना कसैले पनि समुन्नत मानव भविष्यको निर्माणको शिखर चढ्न नसक्ने विषयबस्तुलाई कविले यसरी चित्रण गरेका छन् ः–

म तयार छु –

उनीहरूको पछि लाग्न

तर उनीहरूसँग आँखा हुनुपर्छ

म साँच्चै तयार छु

उनीहरूको पछि लाग्न

तर उनीहरूसँग

शिखर चढ्न तयार

सबल खुट्टा हुनुपर्छ

म वर्षौदेखि खोजिरहेछु

अघि हिँड्ने मानिसहरूका

झर्भराउँदा आँखाहरू

र सबल खुट्टाहरू ।

(सर्त)

नयाँ वर्ष –२०६१ कवितामा पोखरेलले नयाँ वर्ष यसरी आए हुन्थ्यो भनेका छन् ः

धेरै धेरै वर्ष भयो सोचेको

नयाँ वर्ष नयाँ भएर आए हुन्थ्यो

हामीले धेरै उठाइसक्यौं

आस्थाका सगरमाथाहरू

नयाँ वर्ष

विश्वास भएर आए हुन्थ्यो ।

(नयाँ वर्ष २०६१)

“राजमार्ग र चिन्तित मनहरू” शीर्षक कवितामा कविले कल्पना गरेका छन् शताब्दीऔं देखि थोत्रिदै गएको सडकसँगै थोत्रिरहेछन्, बैसहरू मनहरू र जीवनहरू ।

नयाँ शताब्दीको थोत्रो मान्छे शीर्षक कवितामा पोखरेल उज्यालोसंग डराउने र स्वतन्त्रतासंग तर्सिनेहरूको क्रुरताको इतिहासको अन्त्यको घोषणा गर्दछन् । यसरी ः–

हामी यतिवेला कोरिरहेछौँ सडकमा

यो क्रूर इतिहासको अन्त्य

हामी वेगवान आँधी झैं खोजिरहेछौं

उसको शवयात्राका मलामीहरू ।

(नयाँ शताब्दीको थोत्रो मान्छे)

‘अनुहारहरू’ शीर्षक कवितामा कविले चेतनाका बाँधहरू बोकेर नयाँ भोलिको खोजीमा हिड्ने रिठ्ठे घर्तिहरूलाई म भित्रैबाट माया गर्छु भनेर समाज रुपान्तरणको अभियानकर्ताहरूलाई माया गर्ने उद्घोष गर्न पुग्दछन् ः–

अचेलभरि

फुट्नै लागेका चेतनाका बाँधहरू बोकेर

दौडिरहेका छन््

बग्रेल्ती अनुहारहरू सडकमा

यतिवेला

केही अनुहारहरू कसिरहेछन् मोर्चा,

नयाँ भोलिको खोजीमा,

यिनीहरूले नियालिरहेको पूर्व

मेरो पनि भविष्य हो

यतिवेला रिठ्ठे घर्तिले बोकेको यो अनुहार

र यस्तै यस्तै थुप्रै थुप्रै अनुहारहरूलाई

हो, म भित्रैदेखि माया गर्छु ।

(अनुहारहरू)

राष्ट्रको माया गर्ने आफ्नो माटोलाई प्रेम गर्ने असल मान्छेहरूको मृत्यु पछि पनि बाँचीरहन्छन्≤ सुवास आइरहन्छ उसको सम्झनामा भन्दै कवि लेख्छन् ः–

जून मर्दैन

घाम मर्दैन

मैले सुनेको थिएँ

माटोको माया गर्ने मान्छे

मृत्यु पछि पनि वास आउँछ

घाम र जूनमा रुपान्तर भएर

सृजनाको एउटा बत्ती

अस्तिमात्र निभ्यो

तिमीले देख्यौं कि देखेनौं ?

एउटा असल मान्छे म¥यो ।

(उसको मृत्युमा)

कविले अध्यारोको महानवाणी लेख्न शासकहरूले कलमहरूलाई आदेश भएको बेलामा सुन्दर उज्यालोको पक्षमा लेख्ने उद्घोष गरेका छन् ‘कविताको विषय शीर्षक कवितामा । २०६१ भदौ १५ गते इराकमा हत्या गरिएका बाह्र जना नेपालीको सम्झना गर्दै कविले विदेशमा आफ्नो श्रम बेचेर आफ्ना अभाव टार्ने अभिलाषा माथि भएको कठोर तुषारापातले मर्माहत नेपालीको स्पन्दनलाई कवितामा यसरी भनेका छन् ः–

हामीले यसपटक

इराकको एक हल मरुभूमि

नेपाली रगतले भिजायौं

तर कालो कोट भिरेर

सगरमाथालाई लक्ष्य गर्दै

इराकमा बास बसेर आउँदैछ

मृत्युको अर्को जुलुस

हामी यहीपनि खनिरहेछौं÷रगतका कुवाहरू

मुर्दाघाट पनि आफ्नो र विरानो हुन्छ ।

(फरक फरक मुर्दाघाटहरू)

‘कसको जमिन’ शीर्षक कवितामा कविले आफ्नो पुर्खाको आलो रगत र पसिनाले सिञ्चेको यो जमिन कसैको पुर्खाले आज्र्याको सम्पत्ति होइन भन्ने सन्देश दिएका छन् । समकालीन यथार्थताको प्रभावकारी विम्बहरूको माध्यमबाट उद्घाटन गर्न सक्ने कवि पोखरेलले “सबै कुरा साँचो हुनेछ’ शीर्षक कवितामा यथार्थताको यसरी चित्रण गरेका छन्ः–

सबै कुरा साँचो हुनेछ त्यसबेला,

बगरमा पल्टिएका

काला ढुङ्गाहरू बोकेर

घोडाहरू शिखर चढ्न खोज्नेछन्

आकाशबाट चराहरू लड्नेछन्

र भ्यागुताहरू चराको प्वाँख टाँसेर

सिंहदरबारभित्र पस्नेछन् ।

(सबै कुरा सा“चो हुनेछ)

ऊ बगर खडेरी पर्खन्छ, शीर्षक कवितामा कविले एक नदी रगत पोखिएपछि भन्दै ०४६ सालको जनआन्दोलन पछि मूलुकमा सीमित भएपनि प्रजातन्त्र आएको र त्यसलाई फेरि खोसिएको यथार्थताको सुन्दर चित्रण गरिएको छ ।

अब टुकुचा इतिहास जस्तो भएन भन्दै कविले कलात्मक विम्बको माध्यमबाट राष्ट्र जनताको सेवा गर्ने जनमुखी चरित्रको नभई जेल जस्तो भएको कलात्मक चित्रण गरेका छन् । ‘टुकुचा’ शीर्षक कवितामा यसरी ः–

इतिहासको कथाजस्तो

भएन अब टुकुचा,

धेरै भइसक्यो

कुमारी रगतका भ्रूणहरू

बगाउन थालेको छ ऊ,

बोरामा लासहरू कुहाउनु

मान्छेका टाउकाहरू दूषित बनाउनु

उसका योजनाका खाकाहरू हुन् ।

(टुकुचा)

२०४६ सालको जनआन्दोलन पछि उनताले सीमीत भए पनि प्रजातान्त्रिक अधिकार प्राप्त गरेका थिए राजा महाराजाहरूलाई राजदरवारमा मात्रै सीमीत गरिएको थियो तर विडम्बना राजा महाराजाहरूले निरङ्कुशताको सपना पुनः देख्न थालेपछिको यथार्थताको चित्रण कविले ‘टोप आतङ्क’ शीर्षक कवितामा गरेका छन् । राजदरबारलाई पागलखानासँग तुलना गरेर निरङ्कुशताको पागलपनको चित्रण यसरी गरेका छन् ः–

सुविधा सम्पन्न छ पागलखाना

सबै चीजहरू छन् त्यहाँ भित्र

पागलखानाको चारदिवार

युरोपभन्दा सम्पन्न छ

अमेरिका भन्दा सम्पन्न छ

धेरै वर्ष पछि

पागलहरूको एउटा नायक

खिया लागेको प्रिय आदिम टोप बोकेर

चोर ढोकाबाट लुसुक्क निस्कियो

चार दिवारबाट ऊ बाहिर आएपछि

यतिवेला गाउँ आतङ्कित छ

सहर आतङ्कित छ ।

(टोप आतङ्क)

‘बाँझो जमिन र हलीहरू’ शीर्षक कवितामा कविले विष मात्रै फल्ने बाँझो जमिन भोलि बिहानको मिर्मिरे उज्यालोमा सँगसँगै जोत्ने सङ्कल्प गरेका छन् भने ‘अचेल मान्छेहरू’ कवितामा सहिद विजय ढकाल ‘विश्वास’ को स्मृतीमा पुस्ता पुस्ताको अन्तरालपछि सम्म उनको सम्झना गरिरहने छन् भनेर उनको मृत्यु साँच्चै पाहाड जस्तो गह्रौं भएको चित्रण गरेका छन् ।

अमलेख अर्थात् मुक्ति केवल उत्पीडित मान्छेका लागि मात्र आवश्यक छ भन्ने ठम्याई छैन कविको । उनी शासकहरूको दासत्व स्वीकार गर्ने बानी परेका एक थरी कृत दासहरूका टाउकाहरूलाई दास मनोवृत्तिबाट मुक्त बनाउनु पर्ने कुरा उठाँउछन्, जस्तै ः–

हिजो खोजिएको अमलेखगन्ज

स्वतन्त्रताका लागि

आशक्त मनहरूको थियो,

अहिले मैले खोज्दै गरेको अमलेखगन्ज मनहरूका लागि हो ।

(म खोज्दैछु अर्को अमलेखगन्ज)

सहिदका रगतको टिका लगाएर सिंहदरबार पस्नेहरू थप सहिद जन्माउने दुष्कार्यमा संलग्न भइरहेको तथ्यको साक्षी हो सिंहदरबार । नागरिकका सपना र शरीरको हत्या गर्ने षड्यन्त्रको तानावाना बुन्ने थलो हो सिंहदरबार ।

सहिदको केसबाट बनेको

एउटा बख्खु ओढेर

उनीहरू सिंहदरबारपसे

यतिवेला म,

त्रस्त आँखाले

सिंहदरबार गेटमा हेरिरहेको छु

हिजो झै,

अब उनीहरू फर्कदा

व्वाँसोको छाला ओढ्छन् कि आढ्दैनन् ?

(सिंहदरबार)

‘वनफूल र सपना’ शीर्षक कवितामा कविले जनआन्दोलनका क्रममा २०६३ बैशाख ४ गते नेपालगन्जको तत्कालिन ज्ञानेन्द्र चोकमा गोली लागी मृत्यु भएकी सहिद सेतु सुनारको स्मृतिमा मलाई समानताको भोलीसँग विश्वास छ भनि उद्घोष गरेका छन् ः–

मलाई थोपाको शक्तिसँग विश्वास छ

मलाई घामको बास्नासँग विश्वास छ

मलाई हावाको गतिसँग विश्वास छ

म सेतु सुनार !

मलाई समानताको भोलिसँग विश्वास छ ।

(वनफूल र सपना)

यसरी तेस्रो प्रकाशित कविता सङग्रह ‘अनुहारहरू’ कविता सङ्ग्रहमा कवि मातृका पोखरेलको “……… यस सङ्ग्रहका कविता आफ्नो समय चेतनाका उपज …. तिनमा समयको यथार्थले संवेदनाको सहचर्य र सुन्दर विचारको आलोक प्राप्त गरेका छन्् ….. कविता लेखन सततः परिष्कारशील रहेको छ । …. शब्द, लय बिम्ब प्रतीक आदिको प्रयोगमा मातृकाले आफ्नो साधना र सामथ्र्यको पहिचान राम्रैसँग दिन सकेको अनुभव मैले गरेको छु ।”

४.३ मातृका पोखरेलका कथा कृतिको विवेचना

वि.सं. २०५१ सालमा ‘हरियो बत्ती’ नामक कथा लेखेर कथा लेखनमा प्रारम्भिक पाइला चालेका पोखरेल नेपाली प्रगतिवादी फाँटका उल्लेखनीय कथाकार हुन् । यिनका प्रकाशित कथाकृतिमा ‘सन्त्रस्त आँखाहरू (२०६१)’, एक मात्र कथासङ्ग्रह छ । यसका अतिरिक्त पोखरेलका थुप्रै कथाहरू विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशित भएका छन् ।

सन्त्रस्त आ“खाहरूको विवेचना

सन्त्रस्त आँखाहरू मातृका पोखरेलको प्रथम र एकमात्र प्रकाशित कथासङ्ग्रह हो । यस कथा सङ्ग्रहमा वि.सं. २०५१ सालदेखि २०६१ सालसम्मको अवधिमा लेखिएका कथाहरू सङ्कलित छन् । प्रस्तुत कथासङ्ग्रहमा वर्तमान समाजको यथार्थ चित्रण गर्न कथाकार पोखरेल सफल देखिन्छन् । यस सङ्ग्रहमा ६४ पृष्ठभित्र विभिन्न कथाहरू सङ्गालिएका छन् । कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित १२ वटा कथाका शीर्षकहरू यसप्रकारका छन् ः एउटा नयाँ यात्रा, छोराको भाग्य, निर्णय, पश्चिमतिर, हरियो बत्ती, सन्त्रस्त आँखाहरू, अविश्वास प्रस्ताव, चुनावको मौसम, फुटपाथ, म यसरी फर्किए, हुलिया र परिचित अभिनय ।

सन्त्रस्त आँखाहरू कथासङ्ग्रहमा सङ्कलित पहिलो कथा ‘एउटा नयाँ यात्रा’ हो । यस कथामा नेपाली ग्रामीण समाजमा नारीहरूमाथि गरिने. दुव्र्यवहार, त्यसमा पनि छोरा नजन्माउने महिलाहरूमाथि गरिने उत्पीडनको चित्रण गरिएको छ । यस कथाकी मुख्य पात्र मालती माथि समाजिक उत्पीडन देखाइएको छ तर कथाकार पोखरेल आफ्ना पात्रहरूलाई निराशाको शिकार होइन हरेक प्रकारको उत्पीडनको विरुद्ध सङ्घर्ष गर्न उत्प्रेरित गर्दछन् । त्यसैको फलस्वरूप मालतीले पुरुषप्रधान समाजबाट भएको अन्यायको विरुद्धको एउटा नयाँ यात्रा तय गरेको कुरा पोखरेलले कलात्मक ढङ्गले चित्रण गरेका छन् ।

यस सङ्ग्रहमा रहेको दोस्रो कथा छोराको भाग्य मा गाउँको मुखिया र रिठ्ठेका छोराहरू एकै साइतमा जन्मिएका छन् । एकै साथ जन्मिएर भाग्य निर्माण हुन सक्दैन भन्ने सन्देश दिएर कथाकारले भाग्यमाथि विश्वास गर्नेहरूलाई सहज ढङ्गबाट भाग्यमाथि विश्वास गर्ने यो अन्ध परम्परालाई त्याग्न उत्प्रेरित गरेका छन् । साथै समाजको वर्गीय अन्तर्विरोधको चित्रण गरेर वर्गीय समाजको यथार्थ चित्रण समेत कथाकारले यस कथा मार्फत् गरेका छन् ।

यस कथासङ्ग्रहमा रहेको तेस्रो कथा निर्णय पञ्चायत ढलाउन महŒवपूर्ण योगदान पु¥याउने एकजना भूमिगत नेता पद र प्रतिष्ठामा बिकेपछि जनताको सहयोग र भरोसालाई भुलेर आफ्नो स्वार्थ अनुकूल जनतालाई बेइमानी गरेपछि पुनः आफ्नो कर्मभूमिमा यात्रा गर्दा लागेको पश्चातापलाई कथाकारले व्यङ्ग्यात्मक ढङ्गले चित्रण गरेर नेपाली राजनीति र राजनेताप्रति प्रश्न चिन्ह खडा गरेका छन् ।

यस कथा सङ्ग्रहमा सङ्ग्रहित चौथो कथा पश्चिमतिर कथामा वर्तमान परिस्थितिमा कसरी हत्या हिंसा भएको छ भन्ने देखाइएको छ । गाउँमा हुने शोषणका विरुद्ध बोल्नेहरूलाई माओवादीको नाममा पोल लगाएर तिले र अम्मरे जस्ता युवकहरू सखाप हँुदै गरेको कुरा कथामा उल्लेख छ । गाउँका इमान्दार, सोझा साझा जनताहरू र समाजका पाका र प्रतिष्ठित व्यक्तिहरूलाई समेत सुरक्षाको नाममा दुःख कष्ट दिने सुनियोजित ढङ्गले हुने गरेको कथाकारले चित्रण गरेका छन् ।

पाँचौ कथाको रूपमा यस कथासङ्ग्रहमा हरियो बत्ती सङ्कलित छ । यस कथामा कम्युनिष्ट राजनीतिमा लागेको कमरेड अशोक कुन हदसम्म घृणित ढङ्गले पार्टीलाई गद्यारी गरिरहेको छ र त्यसभित्रका कार्यकर्ता कसरी गुमराहमा परिरहेका छन् यथार्थ थाहा पाउने रामनाथहरू कसरी जबर्जस्त पार्टीैबाट निकालिन्छन् भन्ने सत्यलाई उद्घाटन गरिएको छ ।

सन्त्रस्त आँखाहरू यस कथासङ्ग्रहको छैठौ कथा हो । यसमा मोटर बाटोको विकास भएपछि भरियाहरू सन्त्रस्त भएकोमा चिन्तित छन् र उनीहरूलाई पेशा व्यवसाय गर्ने बैकल्पिक बाटो देखाइदिनु पर्ने धारणा कथामा छ ।

सातौं कथा अविश्वासको प्रस्ताव र आठौं कथा चुनावको मौसम मा राजनैतिककर्मीहरूको वास्तविक नियत र अनुहारको चित्रण गर्ने जमर्काे गरेका छन् । चुनावको मौसममा खराब राजनैतिकर्मीबाटै चेलीहरू बेपत्ताहुने गरेको चित्रण कथाकारले गरेका छन् ।

नवौं कथा फुटपाथमा फुटपाथ व्यापारी नरबहादुरको व्यथा चित्रण गरिएको छ । प्रशासनले फुटपाथमा व्यवसाय गर्ने अत्यन्त निम्न स्तरका व्यापारीलाई गर्ने दुव्र्यवहारको चित्रण पोखरेलले यस कथामा गरेकाछन् । दशौं कथा म यसरी फर्किएँमा विदेश जाने नारीले व्यहोर्नु परेका बलत्कार र यौन शोषणको यथार्थ चित्रण गरेर कथाकार पोखरेलले नेपाली युवाहरूलाई विदेशमा काम गर्न जाने होइन स्वदेशमा नै काम गर्नु पर्दछ भन्ने प्रेरणा दिएका छन् ।

सामान्य शङ्काको भरमा, हुलियाको आधारमा नै प्रशासनले किटान गरेका अपराधीहरू किटान गर्ने परम्पराको विरोधमा कथा सङ्ग्रह भित्र एघारांै कथा हुलिया लेखिएको छ । यस प्रकारको परम्पराले अनाहकमा नै धेरै जनसमुदायले दुःख पाउने सत्यलाई पोखरेलले उद्घाटन गरिदिएका छन् र बाहैं कथा तथा यस कथा सङ्ग्रहको अन्तिम कथा परिचित अभिनयमा सभ्रान्त परिवारमा आफ्नो धाक र रवाफ कायम गर्न आफ्ना श्रीमानहरूलाई भ्रष्ट्राचार गर्न उकास्ने र त्यसको परिणाम समेतको चित्रण गरिएको छ । शान्ता र रमिला नामक दुई महिला पात्रको माध्यमबाट कथाकारले अत्यन्त मार्मिक ढङ्गले चित्रण गरेका छन् ।

यसरी पहिलो कथा सङ्ग्रह सन्त्रस्त आखाँहरू कथा सङ्ग्रहमा कथाकार पोखरेल ग्रामीण जनजीवन, वैदेशिक रोजगारी र ठगी, मुखियाको शोषण, भरियाको जिन्दगी, राजनैतिक बैमानी र छलकपटको यथार्थ चित्रण गरेर त्यसको विरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै राष्ट्रियता, देशप्रेम, वर्गसङ्घर्ष, समानता, स्वतन्त्रताप्रति उन्मुख हुन मार्गदर्शन गरेका छन् । कथाहरूको अध्ययन र विश्लेषण गर्दा कथाकार पोखरेललाई यथार्थवादी–प्रगतिवादी कथाकारको रूपमा चित्रण गर्न सकिन्छ । उनी समाजवादी यथार्थवादी–प्रगतिवादी धाराका सशक्त कथाकार पनि हुन् ।

४.४ विविध

मातृका पोखरेलले केही भूमिका,लेख, समालोचना आदिको पनि रचना गरेका छन् । उनको आवश्यक चर्चा यस पूर्व नै गरिसकिएको छ ।

४.५ साहित्यिक मान्यता र योगदान

कुनै पनि साहित्यकारका साहित्यिक कृतिको यथार्थ मूल्य निर्धारण गर्नका लागि उसको जीवनप्रतिको दृष्टिकोणलाई पनि बुझ्नु नितान्त आवश्यक हुन्छ । यस सन्दर्भमा मातृका पोखरेललाई हेर्दा उनी प्रखर प्रगतिवादी लेखक र प्रगतिवादी सांस्कृतिक आन्दोलनका नेता भएको नाताले उनको जीवन जगत्प्रतिको दृष्टिकोण द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी हुनु स्वभाविकै हो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद भन्नाले जीवन जगतसम्बन्धी माक्र्सवादी दृष्टिकोणको व्याख्या विवेचनाविना प्रगतिवादी जीवन दृष्टि स्पष्ट हुन सक्दैन् । प्रगतिवादको दार्शनिक आधार माक्र्सवाद हो । जीवन जगत्, मानव समाजको विकास एवं तत्सम्बन्धी विविध घटनाहरूको व्याख्या विश्लेषणमा माक्र्सवादको जुन दृष्टिकोण छ त्यसबाट नै प्रगतिवादले सैद्धान्तिक खुराक प्राप्त गर्दछ । कला साहित्यका सम्बन्धमा प्रगतिवादी दृष्टिकोण भन्नु तत्सम्बन्धी माक्र्सवादी दृष्टिकोण नै हो ।

यसरी हेर्दा पोखरेलको जीवन दर्शन माक्र्सवाद र लेनिनवादबाट अनुप्राणित भएको देखिन्छ । अर्को शब्दमा भन्ने हो भने उनले माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधारालाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्तका रूपमा स्वीकारेका छन् ।

समाजका शोषण र होची अर्घेली देख्दा पनि उसलाई कतैतिर पोल्दैन भने ऊ कसरी अग्रगामी कवि हुन सक्छ ? भन्ने पोखरेले समाजको अवस्थालाई उजागर गर्दै त्यसलाई अझ सु–सम्पन्न र उन्नत बनाउने काम पनि साहित्यले गर्नु पर्दो रहेछ भन्ने लाग्न थालेको स्वीकार्छन ।

“वर्गीय समाजमा साहित्य पनि वर्गीय हुन्छ; यसर्थ साहित्य समाजलाई अग्रगति दिनसक्ने गुणद्वारा सम्पन्न हुनुपर्छ ।” भन्ने मान्यता राख्ने पोखरेलले ‘कला साहित्य वस्तुगत यथार्थ जगतको कलात्मक प्रतिबिम्व हो ।’ भन्ने मान्यता अनुरूप समाजको आर्थिक, सामाजिक, ऐतिहासिक परम्परालाई र सामाजिक मानसिकता (संस्कार, संस्कृति, चिन्तन र व्यवहार) लाई नै कला साहित्यका वास्तविक उपजीव्य श्रोत ठान्दछन् । तर स्रष्टामा त्यसको बोध र त्यसप्रतिको सक्रियता मात्र कला साहित्य होइन; उसमा सौन्दर्यात्मक सम्बेदना वा रागात्मक प्रवृत्ति पनि हुनुपर्छ र उसले आर्थिक, सामाजिक जनजीवनबाट कलात्मक बिम्बहरू टिप्न सक्नुपर्दछ भन्ने कुरामा उनी विश्वस्त छन् । साहित्यमा वर्णन साँचो हुनुका साथै वर्ग सत्य र मनोवैज्ञानिक यथार्थ पनि रहनुपर्छ । त्यतिमात्र होइन अग्रगामी सामाजिक आदर्शतर्फ कवि साहित्यकारको दृष्टि जानु पर्दछ भनेर जोड दिने पोखरेल श्रेष्ठ कलाकृतिको निर्माणका लागि र रचनात्मक क्षमता, अनुभव, अभ्यास, श्रम तथा आफूले चित्रण गरिएको जीवनसँग साहित्यकारको निकटतम परिचय अनिवार्य ठान्दछन् । यसैगरी विचार र कलाको विषयमा उनको धारणा “वैचारिकताले साहित्यको आफ्नोपन त्याग्न हुँदैन र साहित्यको आफ्नोपनलाई विचारले किच्नु हुँदैन” भन्ने एङ्गेल्सको धारणालाई पोखरेलले आत्मसात् गरेको पाइन्छ । मातृका पोखरेल साहित्यमा यदाकदा आउने क्रान्ति र परिवर्तन जस्ता शब्दहरूलाई नारावादी भन्न चाहँदैनन् । उनी त साहित्यमा कलापक्षको परिभाषा गर्दा देशकाल परिस्थिति सापेक्ष हुनुपर्दछ भन्दछन् । कतिपय व्यक्तिहरूलाई कलात्मक पनि हुनसक्दछ भन्ने मान्यता पोखरेलले राख्दछन् ।

यसरी हेर्दा साहित्य सम्बन्धमा पोखरेलको धारणा साहित्य देशकाल, परिस्थिति, सामाजिक चेतना स्तर, मनोविज्ञान संस्कार, संस्कृतिका साथै वर्ग सापेक्ष हुनुपर्दछ भन्ने रहेको देखिन्छ ।

साहित्यलाई समाजको दर्पण मान्दै त्यसमा सामाजिक जनचेतना अनुरूप नयाँ मूल्यको तस्वीर आउनुपर्दछ भन्ने धारणा राख्ने पोखरेलले “समाजिक समस्याहरूप्रति सचेत र सजग नभईकन असल साहित्यको सृजना हुन सक्दैन भन्ने कुरा म भित्र कुनै द्धिविधा छैन् । म माग गर्छु – साहित्यमा हाम्रो समयको प्रामाणिक स्वर हुनुपर्दछ र बदलिदै गरेको नयाँ मूल्यको तस्वीर आउन सक्नुपर्दछ ।” भन्दछन् नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा जागिरे भएर पनि साहित्यिक रुचि बढी भएका पोखरेल साहित्यिक र सांस्कृतिक क्षेत्रबाट राजनीतिलाई समेत अङ्गालिरहेका छन् ।

पोखरेलका साहित्य सम्बन्धी दृष्टिकोणहरू साहित्य सिर्जनाको क्रमसँगसँगै परिपक्व र विकसित हुँदै आएका छन् ।

पाँचौँ परिच्छेद

उपसंहार

मातृका पोखरेल (२०२३) नेपाली साहित्यको प्रगतिवादी फाँटका चर्चित साहित्यकार हुन् । २०३५÷२०३६ सालदेखि साहित्यिक क्षेत्रमा प्रवेश गरेका पोखरेल वि.सं. २०४४ साल देखि प्रकाशनका माध्यमवाट समेत देखा परेका हुन् । सूर्य उदाउ अब शीर्षकको कविताका माध्यमबाट नेपाली साहित्यमा प्रवेश गरेका पोखरेलले कविता, कथा, लेख, समालोचना आदि विभिन्न विधाका थुप्रै कृतिहरू रचना गरेका छन् । साहित्यिक कृतिका अतिरिक्त साहित्येतर रचनाको समेत रचना गर्ने पोखरेल नेपाली साहित्यका प्रगतिवादी साहित्यकार हुन् ।

मातृका पोखरेलका विभिन्न विधाका प्रकाशित पुस्तकाकार कृतिहरू निम्नलिखित् छन् ः–

कविता सङ्ग्रह

१.सेतो दरबारको छेउबाट (२०५६)

२.यात्राको एउटा दृश्य (२०६०)

३. अनुहारहरू (२०६४)

कथा सङ्ग्रह

१.सन्त्रस्त आँखाहरू (२०६१)

वि.सं. २०२३ सालमा उदयपुरको ठाना गाउँमा जन्मिएका मातृका पोखरेल १८ वर्षको उमेरमा त्रिवेणी मा.वि. कटारीबाट एस्.एल्.सी. परीक्षामा उत्तीर्ण गरे । वि.सं. २०४५ सालमा अध्ययनकै क्रममा मातृका काठमाडौँ आइपुगे । उनले २०४५ सालमा आइ.ए., २०४९ सालमा बि.एड्. र २०५३ सालमा स्नातकोत्तर उत्तीर्ण गरे ।

मातृकाको वि.सं. २०५२ सालमा अन्जु न्यौपानेसँग विवाह भएको हो । हाल उनका एक मात्र छोरा प्रसुन पोखरेल छन् । ०४७ सालबाटै उनले नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा र अन्जु न्यौपाने ख्वप इन्जिनियरिङ्ग क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्ने भएकोले आर्थिक अवस्था मध्यम खालको नै देखिन्छ ।

मातृका प्रतिभा प्रवाह परिवार, ईन्द्रेणी सांस्कृतिक समाज, प्रगतिशील सांस्कृतिक संगठन नेपाल, प्रलेस, लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरुको संयुक्त मञ्च, जनमत साहित्यिक मासिकको आजीवन सदस्य, नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघको संस्थापक, वेदना, ज्योति, प्रलेस लगायत साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादक रहेका देखिन्छन् । उनी कृष्णप्रसाद पोखरेलको प्रभावबाट अनेरास्ववियू मार्फत् ने.क.पा. (चौम) को राजनीति गर्न थाले र ०४६ सालमा श्याम श्रेष्ठ मार्फत् कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्यता प्राप्त गरे । यसरी पोखरेल ने.क.पा. (चौम), एकताकेन्द्र, एकताकेन्द्र–मसाल हुँदै हाल एकिकृत ने.क.पा. (माओवादी) मा आवद्ध छन् ।

मातृकाको साहित्यिक व्यक्तित्व र साहित्येत्तर दुवै व्यक्तित्व उत्तिकै सशक्त देखिन्छ । साहित्यिक व्यक्तित्वमा मातृकाको कवि व्यक्तित्व सशक्त छ । उनका तीनवटा कविता सङ्ग्रह र केही फुटकर कविताहरू समेत प्रकाशित भएको पाइन्छ । उनको कथाकार व्यक्तित्व पनि सबल नै देखिन्छ । सन्त्रस्त आँखाहरू नामक कथा सङ्ग्रह केही फुटकर कथाहरू पनि उनका प्रकाशित भएका छन् । यसबाहेक पनि पोखरेलका गीत, बालकविता, समालोचनाहरू पनि प्रकाशित भएका छन् । साहित्येत्तर व्यक्तित्वको रूपमा पोखरेलको सामाजिक–सांस्कृतिक संस्थाहरूसँग आबद्धता, राजनैतिक आन्दोलनमा समेत क्रियाशीलता, सम्पादक, लेखक तथा नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा कार्यरत कर्मचारी व्यक्तित्व पनि देखिन्छ ।

पोखरेलका साहित्यिक कृतिहरूमा ‘सेतो दरबारको छेउबाट (२०५६)’, ‘यात्राको एउटा दृश्य (२०६०)’ र ‘अनुहारहरू (२०६४)’ गरी जम्मा तीन कविता सङ्ग्रह र ‘सन्त्रस्त आँखाहरू (२०६१)’ नामक एक कथा सङ्ग्रह प्रकाशित भएका छन् । आफ्ना कथा, कवितामा मातृकाले समाजमा देखिने अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन, उत्पीडनको विरोध गरेर असत् भावनालाई त्याग गरेर सत् विचारमा लाग्दै सामाजिक व्यवस्थामा समानता र सबै मान्छे भएर बाँच्न पाउनुपर्ने स्वच्छ, स्वस्थ र कानूनी समाजको स्थापनामा जोड दिएका छन् । उनका साहित्यहरूको अध्ययन र विश्लेषण उनलाई यथार्थवादी–प्रगतिवादी साहित्यकारको रूपमा चित्रण गर्न सकिन्छ । उनी समाजवादी–यथार्थवादी–प्रगतिवादी धाराका सशक्त साहित्यकार हुन् ।

विभिन्न विधाका साहित्य स्रष्टा मातृका पोखरेल साहित्य श्रृजना,साहित्य र सांस्कृतिक आन्दोलनको माध्यमबाट नै राजनीतिलाई एक साथ अगाडि बढाइरहेका व्यक्ति हुन् । उनका सबै जसो कृतिहरूमा राजनैतिक व्यक्तित्वको स्पष्ट छाप पाइन्छ । माक्र्सवादी दर्शनमा आधारित बामपन्थी राजनीतिका हिमायती पोखरेलले आफ्ना सबै जसो कृतिमा यही चिन्तनलाई साहित्यिक रूपान्तर गरेका छन् । यसर्थ उनका साहित्य सृजनाका मूल अभिप्राय प्रगतिवादी चिन्तनको अभिव्यक्ति रहेको छ ।

मातृका पोखरेलले आफ्ना सबै जसो साहित्यिक कृतिहरूमा वर्तमान मानवीय जीवन भोगाइका क्रममा व्याप्त शोषण, दमन, अन्याय, अत्याचार, भष्ट्राचार, दुराचार, कुरीति, नातावाद, कृपावाद, विकृति, विसङ्गति आदिको विरोध गरी शोषण रहित समाजको श्रृजना गर्ने चाहना अघि सारेका छन । परम्परित विषयवस्तुलाई पनि नबिन चिन्तनधारमा रङ्गाएर प्रस्तुत गर्न उनी खप्पिस देखिन्छन्। समानता, स्वन्त्रता, भातृत्व, देशप्रेम आदिका पक्षधर पोखरेलका लेखनको मुख्य ध्येय माक्र्सवादी द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी चिन्तनलाई कुनै न कुनै ढङ्गले अभिव्यक्ति गर्नु रहेको छ । यस प्रकारको अभिव्यक्ति गर्दा उनी कतिपय ठाऊँमा एकाङ्की र निकै उग्र देखिन्छन् भने कतिपय ठाऊँमा मध्यमार्गी देखिन्छन् । यति हुँदाहँुदै पनि उनको अभिव्यक्ति कौशल कृतिमता र जटिलता तर्फ नभएर सहजता र सरलता तर्फ प्रवृत्त छ ।

मातृका पोखरेल नेपाली साहित्यका विभिन्न विधाका माध्यमवाट प्रगतिवादी स्वर उराल्ने साहित्यकार हुन् । उनको श्रृजना कविता र कथामा विशेष प्रखर छ । पोखरेलका सबै कृतिहरूको आ–आफ्नै किसिमको महŒव हुँदाहुँदै पनि उनलाई नेपाली साहित्यका फाँटमा स्थापित गराउने सबैभन्दा महŒवपूर्ण कृति सेतो दरबारको छेउबाट हो ।

समग्रमा मातृका पोखरेलको साहित्यिक श्रृजना नेपाली प्रगतिवादी साहित्यको फाँटमा विशेष उल्लेखनीय छ र उनी नेपालीका उल्लेख्य प्रगतिवादी साहित्यकार हुन् ।

सन्दर्भग्रन्थ सूची

पुस्तक सूची

अम्गाई, केशरी, युद्धक्षेत्र, काठमाडौँै ः ,२०५६ ।

ओझा,रामनाथ र गिरी, मधुसुदन, शोध,श्रृजना र संस्कृत काव्यशास्त्र ः, काठमाडौँैं ः न्यू हिरा इन्टरप्राइजेज ।

गड्तौला,सी.बी.,वेदनाका स्वरहरू , काठमाडौँैं ः मल्टिग्राफिक्स प्रिन्टर्स प्रा.लि.,२०६१।

पोखरेल,मातृका,सेतोदरबारको छेउबाट, काठमाडौँैं ः श्रृजनशील प्रकाशन, २०५६ ।

पोखरेल,मातृका, यात्राको एउटा दृश्य, काठमाडौँैं ःश्रृजनशील प्रकाशन, २०६०।

पोखरेल,मातृका, सन्त्रस्त आँखाहरू, काभ्रे ः जनमत प्रकाशन, २०६१ ।

पोखरेल, मातृका, अनुहारहरू, बागलुङ ः धवलागिरी साहित्य प्रतिष्ठान, २०६४ ।

पोखरेल,रमा, अनुभूतिका क्षणहरू, काठमाडांैः २०५८ ।

बबी, रुद्र, प्रतिबद्ध चेतनाको आवाज, काठमाडौँैंः ।

बस्नेत, छत्रबहादुर, नेपाली साहित्यमा उदयपुर जिल्लाको योगदान, अप्रकाशित एम्.ए. शोधपत्र, त्रि.वि, नेपाली केन्द्रीय विभाग, २०५८ ।

शर्मा, तारानाथ, नेपाली साहित्यको इतिहास, तेस्रो संस्क, काठमाडौँैं ः नवीन प्रकाशन, २०५१ ।

श्रेष्ठ, दयाराम र शर्मा, मोहनराज, नेपाली साहित्यको सङ्क्षिप्त इतिहास, चौथो संस्क, काठमाडौँैं ः साझा प्रकाशन, २०४९ ।

पत्रपत्रिका सूची

अमगाई, केशरी, ‘यात्राको एउटा दृश्य नियाल्दा’, ज्योति,१÷१,२०६१ पृ. ६५–७२ ।

कायस्थ, मोहनबहादुर, ‘मातृका पोखरेल र उनको साहित्य चिनारी’, दायित्व, २०÷३,२०६३ पृ. ३७–४० ।

क्षेत्री, अपराजिता, ‘सेतो दरबारको छेउबाट ः एक दृष्टि’, जनआह्वान, चैत्र १८,२०५६ ।

गौतम, पुण्य, ‘सेतो दरबारको छेउबाटको सुन्दर प्रतिविम्व’, प्रकाश, १८÷२२,२०५७ पृ. ४ ।

चाम्लिङ्ग,तिलक, ‘सन्त्रस्त आँखाहरू गरिखानेहरूको कथा ’, जनएकता, १०÷१०,२०६२ पृ.६ ।

चाम्लिङ्ग,भोगिराज, “यात्राको एउटा दृष्य एउटा कवितात्मक सङ्ग्रह’, जनएकता,१०÷२९,२०६२ पृ. ६ ।

जोशी,मदनमोहन,‘मातृका पोखरेलको सन्त्रस्त आँखाहरूबारे’, तन्नेरी, कार्तिक अङ्क,२०६२ ।

दुवाल,मोहन,‘साहित्यकार परिचयका हरफहरू–५२’, जनधारणा,८÷२५, २०५६ पृ. ६ ।

दुवाल,श्रृजना,‘मातृका पोखरेल’,जनमत, २२÷५, २०६३ पृ. ४८ ।

धमला, चेतनाथ, अनुहारभित्र कवि मातृका नयाँ प्रकाश, १÷४०, २०६५ ।

ने.क.पा. (एकता केन्द्र) को राजनैतिक प्रतिवेदन,२०४७ ।

पाण्डेय् , ताराकान्त,‘नेपाली कविताको धारागत सन्दर्भ प्रगतिवादी कविता र समानान्तर समीक्षा’, वेदना,३१÷२, २०६१ पृ. ३–२० ।

पोखरेल, मातृका, ‘प्राज्ञ सभा र प्रश्रितको राजिनामा’, जनएकता,५÷१, २०५६ पृ. ६ ।

पोखरेल, मातृका, “हरियो वत्ति”, नौलो कोशेली, पूर्णाङ्क–१७ ।

पोखरेल, मातृका, ‘सूर्य उदाउ अब’, समीक्षा, २९÷५०, २०४४ ।

पौडेल, गोपिन्द्र,‘सन्दर्भ समकालीन कथा लेखनको चर्चा ‘वेदना’ (कथा विशेष) का कथाको’, वेदना, २९÷१, २०५९ ।

भट्टराई, रमेशप्रसाद,‘गणतन्त्र र नेपाली कविता’, वेदना, ३३÷१, २०६३ ।

भारती, बलभद्र, ‘नवकविताको प्रगतिशील कविता विशेषाङ्क ः मेरो दृष्टिमा’, वेदना, २९÷१,२०५९ ।

==============================================================